Zachowany do dziś zespół zabudowań szpitalnych z gotyckim kościołem św. Ducha jest miejscem, gdzie funkcje opiekuńcze prowadzone są bez przerwy od ponad siedmiu stuleci.

Historia

Zespół szpitalny z kościołem pw. św. Ducha erygowany został zapewne w 1292 roku z fundacji Żegoty kasztelana krakowskiego i uposażony w rodzinne dobra sandomierskie dla konwentu kanoników regularnych de Saxia (tzw. duchaków), przybyłych zapewne z krakowskiego kościoła szpitalnego św. Krzyża. Zadaniem duchaków było pełnienie szeroko pojętej opieki nad mieszkańcami średniowiecznego miasta i podróżnymi. W wyniku nowego rozplanowania miasta w poł. XIV wieku zabudowania duchackie znalazły się w obrębie murów miejskich, których odcinek obok Bramy Opatowskiej stanowił ich północną granicę. Zapewne wówczas powstał istniejący dziś kościół szpitalny. Zabudowania szpitalne zniszczone zostały w wyniku wielkiego pożaru tej części miasta w 1757 roku i odbudowane, ze zmianą sklepień kościoła, dodaniem parawanowej ściany ołtarzowej z polichromią iluzjonistyczną oraz dekoracją malarską kaplicy południowej pw. Pana Jezusa Miłosiernego. Zabudowania pozostawały w posiadaniu duchaków do 1784 roku, kiedy to administrator diecezji krakowskiej ksiądz Olechowski przeniósł trzech zakonników do Krakowa a na miejscu pozostawił jedynie jako administratora księdza Jakuba Janowskiego. Po jego śmierci w 1814 roku funduszami zarządzali księża diecezjalni. W 1819 roku szpital został staraniem biskupa sandomierskiego księdza Prospera Burzyńskiego przejęty przez zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia, które podjęło wielkie dzieło odbudowy placówki opiekuńczej. Największe zasługi położyła przełożona Ewa Jabłońska, zarządzająca szpitalem od 1834 do 1852 roku. W latach 1828-1829 wzniesiono pawilon z kilkoma salami i apteką, powstała nowa, klasycystyczna fasada kościoła od strony ulicy Opatowskiej a w 1836 roku stanął drugi pawilon piętrowy z salami dla dzieci, dormitarzem dla sióstr, mieszkaniem przełożonej, refektarzem, kuchnią itd.  Po pracach remontowych prowadzonych od lat 80-tych XX-wieku zabudowania służą niezmiennie działalności charytatywnej, prowadzonej obecnie przez Caritas Diecezji Sandomierskiej

Opis

Zespół szpitalny usytuowany jest w północnej części Starego Miasta, w pobliżu murów obronnych. W zabudowaniach, elewacjami frontowymi ustawionych do ulicy Opatowskiej, dominuje ceglany gotycki, jednonawowy kościół z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Kościół przekształcony został po pożarze w 1757 roku, a w 1829 roku otrzymał klasycystyczną fasadę. Zewnątrz prezbiterium i wschodnie naroża nawy kościoła opięte są uskokowymi szkarpami, pomiędzy którymi widnieją ostrołukowe, gotyckie okna, częściowo zamurowane. Do nawy przylega od południa kaplica Pana Jezusa Miłosiernego. Nawa i prezbiterium przekryte są sklepieniami żaglastymi. Wyposażenie wnętrza kościoła pochodzi z przełomu XVIII i XIX wieku, w tym malowany iluzjonistyczne ołtarz główny z około 1770 roku, z obrazem Zesłania Ducha Św. z 2. połowy XVIII wieku w rzeźbionej ramie rokokowej. Zwraca uwagę wnętrze kaplicy Pana Jezusa z ołtarzem rokokowym z 2. połowy XVIII wieku, z cudowną rzeźbą Chrystusa Frasobliwego, zapewne z XVI wieku, według tradycji pochodzącą z kaplicy zamkowej, i ścianami zdobionymi rokokową polichromią z 2. połowy XVIII wieku, obrazującą sceny cudów związanych z figurą Chrystusa Frasobliwego. Pozostałe budynki szpitalne od strony północnej, między kościołem a murem obronnym oraz od strony południowej, powstały, wraz z fasadą kościoła, w 2 - 3 ćwierci XIX - wieku w ramach działalności budowlanej Sióstr Miłosierdzia.

Dla zwiedzających dostępne jest wnętrze kościoła. Zabudowania klasztorne niedostępne.

Oprac. Jerzy Zub, 18.12.2014 r.

Bibliografia

• Buliński M., Monografija miasta Sandomierza, Warszawa 1879.
• Koseła R., O fundację szpitala św. Ducha w Sandomierzu, (w:) Ziemia Sandomierska, t. IV, 1932, s. 56-70.
• Kalinowski W., Lalik T., Przypkowski T., Rutkowski H., Trawkowski S., Sandomierz, Warszawa 1956.
• Antosiewicz K., Zakon Ducha św. de Saxia w Polsce średniowiecznej, (w:) Nasza Przeszłość, t. 23, 1966, s. 167-98.
• Zimałek M., Siostry Miłosierdzia w Sandomierzu, (w:) Kronika Diecezji Sandomierskiej, t. 64, Sandomierz 1971, s. 15-20.
• Antosiewicz K., Klasztor św. Ducha de Saxia w Sandomierzu, (w:) Kronika Diecezji Sandomierskiej, t. 65, Sandomierz 1972, s. 32-44.
• Zub J., Działalność budowlana Sióstr Miłosierdzia w sandomierskim Szpitalu Św. Ducha (w:) Zeszyty Sandomierskie, nr 6, Sandomierz 1997, s. 21-25.