Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zamek - Zabytek.pl

Adres
Sandomierz, Zamkowa 12

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. sandomierski, gm. Sandomierz

Zamek sandomierski jest jednym z najbardziej charakterystycznych elementów sandomierskiego pejzażu, jednym z najcenniejszych jego zabytków.

O jego wyjątkowym znaczeniu stanowią rola i znaczenie w życiu miasta w przeciągu stuleci. Tu bowiem koncentrowało się niegdyś życie prowincji, księstwa, województwa i miasta.  Podkreślić należy udział nieprzeciętnych indywidualności artystycznych, działających w kręgu mecenatu królewskiego, mistrza Benedykta zwanego Sandomierzaninem, królewskiego rzeźbiarza i architekta Santi Gucci'ego, kierującego warsztatami pińczowskimi, może także architekta będącego na usługach Lubomirskich, Macieja Trapoli.

Historia

Najprawdopodobniej wzgórze zamkowe było miejscem sandomierskiego grodu. Murowany zamek sandomierski wymieniony przez królewskiego kronikarza Janko z Czarnkowa jako jeden z wzniesionych przez Kazimierza Wielkiego, powstał zapewne tuż przed lub równocześnie z murami obronnymi Sandomierza. W 2. połowie XV wieku nastąpiła przebudowa południowego, zapewne reprezentacyjnego skrzydła zamkowego, kolejna przebudowa z około 1480 roku była inicjatywą starosty Rafała z Jarosławia. Zamek zmienił zasadniczo swoje oblicze za czasów króla Zygmunta I Starego, który w 1513 roku polecił zburzyć nadwątlone budynki zamkowe celem przygotowania placu budowy, delegując swego nadwornego mistrza budowlanego Benedykta. Tak zapoczątkowano około 1520 roku budowę skrzydeł wschodniego i zachodniego. Dopiero w kolejnym etapie prac, prowadzonych w latach 1564-1565 przez Zygmunta II Augusta zarysował się czworoboczny układ przestrzenny XVI-wiecznego zamku. Wkrótce, bo w 1586 roku król Stefan Batory podjął decyzję o ukończeniu prac budowlanych, głównie przy skrzydle zachodnim, zlecając przygotowanie planów i kosztorysów nadwornemu architektowi Santi Gucci'emu. Kolejne prace podjęto w 2. ćwierci XVII wieku a skoncentrowały się one w południowo - zachodniej części założenia, zapewne z inicjatywy starosty sandomierskiego Stanisława Lubomirskiego, może z udziałem pozostającego na usługach rodu wybitnego architekta Macieja Trapoli. W 1656 roku wycofujące się wojska szwedzkie wysadziły zamek w momencie przejmowania go przez polską załogę.  Stosunkowo najmniej ucierpiało niedokończone skrzydło zachodnie, które stało się podstawą odbudowy, podjętej w latach 1680-1688 na polecenie króla Jana III Sobieskiego. Po zdemolowaniu wnętrz zamkowych przez kwaterujące tu w czasach walk konfederatów barskich wojska rosyjskie decydujące zmiany nastąpiły w końcu XVIII stulecia, kiedy to Austriacy umieścili tu sąd kryminalny i więzienie. Władze Królestwa Kongresowego, porządkując zabudowę Sandomierza w ramach planu regulacyjnego miasta z 1820 roku, zdecydowały o zorganizowaniu więzienia w budynku głównym, pozostałe skazując na likwidację i rozbiórki. Z tego okresu pochodzi charakterystyczna, więzienna elewacja budynku. Dopiero na wiosnę 1959 roku gmachy więzienne przekazane zostały władzom miejskim, by podjąć kompleksowe prace badawcze zrealizowane przez Zakład Architektury Politechniki Warszawskiej, potem remontowe i adaptacyjne, po których od połowy lat 80-tych, zamek przekazany został Muzeum Okręgowemu w Sandomierzu na cele ekspozycyjne.

Opis

Pozostałości zamku znajdują się na wyniesieniu, na południe od Starego Miasta. Zamek był, mniej lub bardziej regularnym założeniem na planie czworoboku, zamykającego wewnętrzny dziedziniec. Ze starej zabudowy zachowały się jedynie relikty kamiennej wieży, pochodzącej zapewne z czasów działalności budowlanej króla Kazimierza III Wielkiego. Zachowany budynek główny stanowił niegdyś zachodnie skrzydło zamku. Wysokiej klasy kompozycja elewacji jest niezwykle ciekawym przykładem dzieła, opartego na tak zwanej „charakterologicznej” teorii porządków architektonicznych. Nad wejściem widoczny jest jedyny starszy element fasady, częściowo zrekonstruowana tablica erekcyjna z datą 1520, odnosząca się do prac, realizowanych z polecenia króla Zygmunta I Starego przez mistrza Benedykta. Z tego okresu zachowane są w ekspozycji muzealnej relikty kamieniarskiej dekoracji zamku. Wieża południowa jest najstarszym z zachowanych elementów korpusu zamkowego. Była niegdyś częścią reprezentacyjnego, południowego skrzydła kazimierzowskiego zamku a przebudowana została zapewne w 2. połowie XV wieku. Interesującym wnętrzem jest tzw. kuchnia królewska w północnej części budynku, urządzona po zniszczeniach spowodowanych przez Szwedów w 1656 roku oraz monumentalna klatka schodową w środkowej części skrzydła zamkowego, wyprowadzająca do reprezentacyjnych pomieszczeń piętra. W Wielkiej Sali zachował się portal z około 1620 roku z herbem Lubomirskich, zapewne według projektu wybitnego architekta Macieja Trapoli.

Obiekt dostępny, wnętrza w godzinach otwarcia muzeum.

Oprac. Jerzy Zub, 15.12.2014 r.

Bibliografia

  • Buliński M., Monografija miasta Sandomierza, Warszawa 1879.
  • Kalinowski W., Lalik T., Rutkowski H., Trawkowski S., Sandomierz, Warszawa 1956.
  • Miłobędzki A., Zamek sandomierski  (w:) Studia sandomierskie, Warszawa 1967.
  • Miłobędzki A., Zamek i więzienie (w:) Romantyzm, Warszawa 1967.
  • Dzieje Sandomierza, red. Samsonowicz H., t. I - IV, Warszawa 1993-94.
  • Zub J., Wstępne rozpoznanie zabudowy północnej części wzgórza zamkowego w Sandomierzu (w:) Pamiętnik sandomierski, t. III, Sandomierz 1997, s. 241-50.
  • Wódz B. E.,  Źródła archiwalne o architekturze zamku królewskiego w Sandomierzu w dobie renesansu (w:) Zeszyty Sandomierskie, nr 28, Sandomierz 2009, s. 29-35.

Rodzaj: zamek

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_BK.71220, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_BK.790