Na jej sklepieniu zachowały się pozostałości polichromii z rzadkimi przedstawieniami znaków zodiaku. Podkreślenia wymaga rola budynku w ekspozycji zewnętrznej i wewnętrznej miasta.

Historia

Początki gminy żydowskiej w Sandomierzu sięgają czasów Kazimierza Wielkiego (co najmniej 1367 r.). Ranga miasta, położenie na ważnych szlakach handlowych i rozwój gospodarczy sprzyjały osadnictwu. W okresie średniowiecza gmina sandomierska należała do jednych z największych w Polsce oraz była drugą pod względem rozmiaru i zamożności po Krakowie gminą żydowską w Małopolsce. Ludność wyznania mojżeszowego mieszkała w zachodniej części terenu objętego murami miejskimi, ale w pewnej odległości od Rynku, przy ob. ul. Basztowej (dawniej ul. Żydowska), w pobliżu samego muru miejskiego. Jej rosnąca liczba spowodowała jednak pojawienie się poczucia zagrożenia wśród katolickiej części miasta, czego zapewne wynikiem był przywilej królewski z 1559 r. zabraniający Żydom zajmowania się handlem detalicznym; uchwała rady miasta z 1564 r. nie pozwalająca na wynajmowanie im mieszkań i domów oraz z 1569 r. de non servanda genta Iudaica, która jednak była prawem martwym. W XVII i XVIII w. wspólna koegzystencja ludności katolickiej i żydowskiej bywała trudna. Nieprzychylne nastroje wyrosłe w dużej mierze na podłożu ekonomicznym, były też wzmacniane przez negatywne nastawienie Jezuitów (co miało wpływ na uczniów szkół sandomierskich), a także duchowieństwa kolegiackiego oraz zgromadzeń zakonnych. Wszystko to skutkowało kierowanymi do monarchów prośbami o przywileje uderzające w ludność wyznania mojżeszowego, a czasami także aktami antysemickimi. W trakcie potopu szwedzkiego Żydzi sandomierscy musieli opuścić miasto. Najpewniej zostali wówczas pomówieni o zdradę, czego wynikiem był wydany w 1656 r. przez króla zakaz ich zamieszkiwania w Sandomierzu. W 1658 r. król Jan Kazimierz wydał im jednak przywilej zezwalający na ponowne osiedlanie się. W 1675, 1698 i 1710 r. znowu posądzano Żydów o mord rytualny. W wyniku tego ostatniego zdarzenia w 1712 r. Trybunał Koronny nakazał ich wygnanie z miasta oraz zamianę synagogi na kaplicę katolicką. Dzięki królowi nie zostało to zrealizowane. W 1784 r. magistrat sandomierski ogłosił „tollerancyją Żydów”. W 1789 r. liczba domów żydowskich wzrosła do 62. W okresie Księstwa Warszawskiego Żydzi posiadali ok. 50 domów, w czasach Królestwa Polskiego stanowili ok 30-40% mieszkańców miasta, przed I wojną światową już ponad połowę. Później proporcje odwróciły się i Żydów było ok 45%. Przed II wojną światową z powodu ruchów migracyjnych do większych ośrodków, a także emigracji do Palestyny i innych krajów, ich liczba wynosiła ok 25% wszystkich mieszkańców Sandomierza. W tym okresie sandomierska gmina wyznaniowa (w skład której wchodziły też Dwikozy, Obrazów, Samborzec i Wilczyce) należała do gmin małych.

Pierwsza synagoga w Sandomierzu była drewniana. Być może została wzniesiona jeszcze w okresie średniowiecza, a przekaz z 1571 r. (o wybiciu okien) wskazuje na jej funkcjonowanie w tym czasie. Na początku XVII w. Żydzi otrzymali pozwolenie na budowę synagogi i wówczas zapewne powstała drewniana budowla. W 1647 r. spaloną w pożarze bóżnicę odbudowano. W 1658 r. król zezwolił na odbudowę zniszczonej w trakcie potopu szwedzkiego synagogi. W 1686 r. znowu uległa ona pożarowi, a zgodę na jej odbudowę Żydzi otrzymali dwa lata później. W 1711 r. i 1757 r. drewniana bóżnica znowu płonęła. W 1758 r. przystąpiono do jej odbudowy. Wówczas powstał budynek, już murowany, który stoi do dziś. W 1. poł. XIX w. od północy dobudowano dom kahału. Około 1872 i w 1911 r. synagoga była restaurowana. W 1929 r. miało miejsce gruntowne przemalowanie dekoracji malarskiej wnętrza. W trakcie wojny została zdewastowana. Odbudowana po wojnie, wykorzystywana była jako magazyn. W latach 70. XX w. została przekształcona na potrzeby archiwum.

Opis

Synagoga sandomierska położona jest przy ul. Basztowej, przy pozostałościach murów miejskich. Jest to orientowana, murowana z cegły budowla, otynkowana, zbudowana na planie zbliżonym do kwadratu w stylu późnobarokowym. Nakrywa ją dach łamany typu krakowskiego, kryty dachówką. Trójosiowe elewacje rozczłonkowane są lizenami. Umieszczone wysoko okna zamknięte są półkoliście. W głównej sali uchowały się resztki polichromii z XVIII w., przykryte malowidłami z 2. poł. XIX w. (zachowanymi również szczątkowo). Na sklepieniu znajdują się przedstawienia znaków zodiaku, na ścianach m. in. sceny biblijne. Sala przykryta sklepieniem klasztornym z głębokimi lunetami o spływach wspartych na pilastrach została po wojnie podzielona drewnianym stropem na dwie kondygnacje. Od strony zachodniej znajdowała się kiedyś przybudówka z babińcem na pierwszym piętrze. Od północy do synagogi przylega zbudowany na planie prostokąta dawny dom kahału, pochodzący najprawdopodobniej z 1. poł. XIX w. Wejście do synagogi wiedzie przez nieco niższy budynek kahału, z którego do sali modlitewnej prowadzi późnogotycki portal, przeniesiony tutaj z zamku królewskiego.

Zabytek dostępny tylko z zewnątrz.

Opr. Nina Glińska, NID OT Kielce, 11-05-2019 r.