W dobie Piastów i Jagiellonów pełnił szczególną rolę polityczną, gospodarczą oraz kulturalną. Stanowi świadectwo kultury materialnej i duchowej średniowiecza i epoki nowożytnej w wymiarze ogólnokrajowym.

Znaczenie Sandomierza na wielu płaszczyznach wzmacniała przez wieki kolegiata, dzięki swojej wysokiej pozycji w hierarchii Kościoła polskiego. Środowisko kapituły sandomierskiej należało do elity intelektualnej kraju i zasilało szeregi doradców na dworach książęcych i królewskich. Pośród kanoników związanych z tutejszą kapitułą znajdowało się wiele wybitnych i zasłużonych dla kultury polskiej postaci m. in.: bł. Wincenty Kadłubek, Jarosław Skotnicki, Mikołaj Trąba, Zbigniew Oleśnicki, Jan Długosz, Marcin z Urzędowa.

Sandomierz jest jednocześnie prawdziwą skarbnicą zabytków, dzieł o najwyższym znaczeniu dla kultury i sztuki polskiej, fundowanych przez najważniejsze osobistości w państwie. W obszarze historycznego miasta znajdują się liczne zabytki architektury, rzeźby i malarstwa. Najcenniejszymi z nich są: gotycka kolegiata (obecnie katedra) fundacji Kazimierza Wielkiego dekorowana freskami w stylu rusko-bizantyńskim należącymi do trzech zachowanych realizacji tego typu powstałych z inicjatywy Władysława Jagiełły, znajdujący się nieopodal gotycki dom mansjonarzy zw. Domem Długosza, będący jednym z dwóch zachowanych przykładów budynków mieszkalnych fundacji Jana Długosza, późnoromański kościół pod wezwaniem św. Jakuba z klasztorem dominikańskim - drugi konwent dominikanów w Polsce, osadzony w Sandomierzu w 1226 r., średniowieczny układ urbanistyczny miasta z prostokątnym rynkiem i geometryczną siatką ulic, otoczony pozostałościami murów miejskich, jeden z kilku zachowanych w Polsce gotycko-renesansowych ratuszy miejskich, barokowy gmach szkoły jezuickiej zw. Collegium Gostomianum, dawne klasztory reformatów i benedyktynek.

Sandomierz wyróżnia się ponadto wartościami przestrzenno-krajobrazowymi dzięki malowniczemu położeniu na skraju nadwiślańskiej wysoczyzny, rozpościerającemu się na sąsiadujące ze sobą wzgórza i rozdzielające je głębokie wąwozy.

Historia

Wiadomo, że już w XI w. Sandomierz był jedną z głównych siedzib królewskich. Gall Anonim okresla miasto słowami: sedes regni principalis. W XII w., na mocy testamentu Krzywoustego, Sandomierz stał się stolicą księstwa dzielnicowego, a następnie, od XIV w. - stolicą rozległego województwa sandomierskiego. W dziejach Sandomierza wielokrotnie miały miejsce najazdy obcych wojsk, jednak wyjątkowo tragicznie zapisała się napaść tatarów z 1260 r., kiedy, oprócz zniszczenia zabudowy, wymordowano znaczną część ludności wraz z duchownymi i zakonnikami, co doprowadziło do upadku miasta i całkowitego opustoszenia nowopowstałego klasztoru dominikanów. Po przejściu ordy, narodził się kult męczenników sandomierskich zwłaszcza przeora Sadoka i męczenników dominikańskich (beatyfikowani w 1807 r.). Rocznice tych dramatycznych wydarzeń sandomierzanie i pątnicy przeżywali cyklicznie poprzez nabożeństwa odpustowe i pielgrzymki, które z czasem wpisały się w krajobraz miasta i zwyczaje w nim panujące. Sandomierz ze zniszczeń podnosili kolejni książęta i królowie: Bolesław Wstydliwy, poprzez nadania przywilejów i zwolnienia z obciążeń na rzecz księcia, Leszek Czarny dokonując w 1286 r. ponownej lokacji Sandomierza (na prawie magdeburskim) i przenosząc miasto ze Wzgórza Świętojakubskiego na sąsiednie - Wzgórze Miejskie, a także wspomagając wracający do życia konwent dominikanów, Władysław Łokietek - fundując kanonię (tzw. Kanonia Pierścienia Królowej) w podzięce za poparcie polityczne w dążeniu do tronu.  W poł. XIV w., po spustoszeniu miasta przez Litwinów, wzniesiono zamek królewski, ratusz i mury miejskie, a w latach ok. 1360-82 - Kazimierz Wielki ufundował nową kolegiatę. Ożywiony ruch budowlany w okresie późnego średniowiecza łączył się ze wzmożoną inicjatywą królewską, a także z bogaceniem się mieszczan sandomierskich. Dogodne położenie na szlaku handlowym z Rusią i Litwą oraz na handlowym szlaku wiślanym uczyniło z miasta zamożny ośrodek, w którym rozkwitało życie gospodarcze i kulturalne. Rozkwit działalności tutejszej kapituły zaowocował przedsięwzięciami artystycznymi i wzmocnieniem ośrodka szkolnego skupiającego najwybitniejsze postaci kultury duchowej w kraju.

Od XVI w. datuje się spowolnienie dynamicznego rozwój miasta, w związku ze zmniejszeniem znaczenia handlowego i politycznego na rzecz innych miast. W 1612 r. pożar strawił większość Sandomierza, spłonęły wówczas m.in. domy wikariuszy. Najazd szwedzki i wysadzenie w powietrze zamku królewskiego przyczyniły się do obniżenia znaczenia miasta, które ostatecznie podupadło w XVIII w. wraz z rozbiorami kraju.

Po 1794 r. Sandomierz znalazł się w zaborze austriackim, a od 1815 r. - rosyjskim. W 1818 r. utworzono diecezję sandomierską, a kolegiatę podniesiono do rangi katedry. W 1885 r. rozpoczęto odnawianie katedry w duchu umiarkowanej regotycyzacji odsłaniając zapomniane freski fundacji Władysława Jagiełły. Sandomierz, jak i Wzgórze Katedralne nie ucierpiały na skutek działań II wojny światowej.

Malownicze wzniesienia i charakterystyczna panorama sandomierskiej skarpy zagrożone są procesami erozyjnymi. Na terenie Wzgórza Miejskiego miały miejsce katastrofy budowlane związane z osuwaniem się skarpy i zapadaniem piwnic. W latach 60. i 70. XX w. przeprowadzono szeroko zakrojone prace remontowo-zabezpieczające prowadzące do wzmocnienia wzgórza. Część piwnic wypełniono specjalną mieszanką lub wtórnie obudowano zabezpieczając przed przenikaniem wody, a wysoką skarpę wzgórza umocniono zatopionym w zboczu murem oporowym oraz żelbetowymi kratownicami. W latach 90. XX w. rozpoczęto palowanie Wzgórza Zamkowego mające zabezpieczyć przed osuwaniem się skarp i zapobiec uszkodzeniom ścian zamku królewskiego.

Opis

Sandomierz położony jest w dolinie Wisły w pobliżu ujścia Sanu. Leży w obrębie krawędzi wyżyny sandomierskiej, a jego historyczna część (uznana za pomnik historii) rozlokowana jest na kilku wzgórzach: Miejskim, Katedralnym, Zamkowym, Świętojakubskim (Staromiejskim), Świętopawelskim i Żmigrodzkim poprzecinanych głębokimi wąwozami lessowymi m.in.: Wąwóz Królowej Jadwigi, Wąwóz Piszczele.

Miasto lokowane na prawie magdeburskim znajduje się na Wzgórzu Miejskim, w centralnej części Sandomierza. Nadal czytelna jest geometryczna siatka ulic wytyczona w poł. XIV w. W centrum znajduje się rynek z gotycko-renesansowym ratuszem pośrodku. Piętrowy ratusz o ceglanych elewacjach wzniesiono na rzucie prostokąta z wieżą, w późniejszym okresie zwieńczony został o renesansową attyką. Zespół miejski pierwotnie otaczały mury obronne znajdujące się obecnie w postaci reliktów np. brama Opatowska, krótkie odcinki o niepełnej wysokości, furta Dominikańska (tzw. Ucho Igielne).

Szczególny zespół zabytków znajduje się na Wzgórzu Katedralnym (dawniej - Kolegiackim) w południowej części Sandomierza. Kompleks obejmuje katedrę (dawniej kolegiatę) pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i położone w jej sąsiedztwie zabudowania o charakterze sakralnym, historycznie związane z funkcją głównej świątyni: wikariat, Dom Długosza, sufragania, dzwonnica, dawna szkoła parafialna (obecnie plebania), Dom Katolicki, dawny Dom Księży Emerytów (obecnie Instytut Teologiczny i Kuria Diecezjalna), dawna kanonia tzw. „Biret” (obecnie siedziba Sądu Biskupiego), Pałac Biskupów oraz ogrody na zboczach skarpy. Zabudowa zespołu powstała w stylach gotyckim, barokowym i historyzującym.

Katedra jest gotycką budowlą kamienno-ceglaną opiętą wysokimi szkarpami zewnętrznymi, o trójnawowym, halowym korpusie i trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Elewację zachodnią kościoła poprzedza barokowa kruchta, a wieńczy barokowy szczyt w typie jezuickiego Il Gesu. Wnętrze kościoła podzielone zostało monumentalnymi międzynawowymi arkadami i zwieńczone polichromowanym sklepieniem krzyżowo-żebrowym o dekorowanych rzeźbiarsko zwornikach. Ściany prezbiterium pokryte są malowidłami w stylu rusko-bizantyńskim z ok. 1430 r. o tematyce maryjnej i chrystologicznej. Bogate wyposażenie świątyni (malarstwo, ołtarze, konfesjonały, stalle, ławki itd.) w przeważającej części datowane jest na XVII i XVIII w., a pozostałe polichromie - na lata 30. XX w.     

Gotycki Dom Długosza (z 1476 r.) znajduje się na północny wschód od wikariatu, usytuowany na skraju skarpy w ogrodzie otoczonym murem. Jest to dwukondygnacyjny budynek na planie wydłużonego prostokąta, ceglany, nietynkowany, o elewacjach dekorowanych ciemną zendrówką w powtarzalny motyw romba i kamiennymi obramieniami okien, kryty dwuspadowym wysokim dachem ujętym szczytami zdobionymi ostrołukowymi blendami.

Na zboczu Wzgórza Świętojakubskiego znajduje się kościół św. Jakuba i klasztor dominikanów. Zespół wzniesiono w XIII w. w stylu późnoromańskim. Kościół to jedna z pierwszych świątyń w Polsce wzniesionych z cegły i najstarszy zabytek Sandomierza, pozostałość po jego przedmagdeburskiej lokacji. Składa się z trójnawowego korpusu bazylikowego i prostokątnego prezbiterium. Korpus i prezbiterium zwieńczone od wschodu trójkątnymi szczytami o geometrycznej dekoracji ceglanej. Nawę północną kościoła zamyka tynkowana, przesklepiona kopułą kaplica z XVII w. poświęcona Męczennikom Sandomierskim. Po drugiej stronie nawy znajduje się dzwonnica. Szczególnie cenną dekorację kościoła stanowią ceramiczne fryzy o zoomorficznych o plecionkowych motywach oraz znajdujący się w północnej elewacji kościoła romański, arkadowy portal dwudzielny z cegły formowanej. Od południa, do prezbiterium przylega ocalałe (jako jedyne) wschodnie skrzydło klasztorne.