Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

Brama Opatowska - Zabytek.pl

Brama Opatowska


mur obronny 2. poł. XIV w. Sandomierz

Adres
Sandomierz, Opatowska

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. sandomierski, gm. Sandomierz

Pozostałości murów miejskich z basztami obronnymi i brama miejska z czasów Kazimierza Wielkiego mają duże wartości zabytkowe, historyczno-dydaktyczne i krajobrazowe, istotne dla Sandomierza jako miasta lokowanego w 1286 roku.

Historia

Lokacja Sandomierza w 1286 roku przez Leszka Czarnego objęła teren Wzgórza Miejskiego z wyłączeniem terenu, na którym wybudowano potem szpital Ducha Św. oraz otoczenia kolegiaty NMP na Wzgórzu Katedralnym. W latach 20. XIV wieku wzniesiono drewniano-ziemny wał obronny. Możliwe, że miało to miejsce w tym samym czasie, w którym przeprowadzono reperację umocnień i zabudowań zamkowych (1328 roku). Drewniana zabudowa Sandomierza uległa zniszczeniu w pożarze podczas najazdu Litwinów w 1349 roku. Efektem tych wydarzeń było ponowne rozplanowanie i przebudowa miasta. W jego obręb włączono pozostające dotychczas poza miejskimi wałami tereny wokół kolegiaty i otoczenie szpitala św. Ducha. Miasto otoczono murowanymi fortyfikacjami wzniesionymi z fundacji Kazimierza Wielkiego. Początkowo obwarowania między miastem i zamkiem wykonano jako drewniane lub drewniano-ziemne, a wymurowano wraz z bramą Krakowską dopiero przy końcu XV lub nawet jeszcze później. Może wówczas połączono też fortyfikacje zamkowe z miejskimi w jeden system obronny. Niemniej do końca XIV wieku wzniesiono zapewne większą część zaplanowanego obwodu obronnego, skoro w 1394 roku opisując położenie kościoła św. Pawła posłużono się określeniem lokalizacji „extra muros”. Z bram miejskich, jakie funkcjonowały w późniejszym okresie, wybudowano w tym czasie tylko Opatowską (Wielką) i Lubelską (zwaną też Rybacką) oraz furtę w zachodniej kurtynie muru (obecnie znaną jako Ucho Igielne) łączącą tereny dwóch klasztorów dominikańskich. Druga furta zwana Zamiejską była w rejonie Collegium Gostomianum i Domu Długosza, a kolejne, zapewne wybite później, znajdowały się w północnej kurtynie murów. Wspomnianą wcześniej bramę Krakowską (Małą) oraz bramę Zawichojską wystawiono znacznie później, tę drugą zapewne dopiero w połowie XVI wieku. Inną, nieznaną ze źródeł, lecz odkrytą w trakcie badań archeologicznych bramę wybudowano (lub rozpoczęto budowę) w zachodniej partii murów, na północ od Ucha Igielnego. Brama ta była zlokalizowana u wylotu ulicy prowadzącej z południowo-zachodniego narożnika rynku, zanim w XIX wieku wytyczono dzisiejszą ulicę Zamkową. W późniejszych wiekach mury były kilkakrotnie reperowane, a bramy miejskie przebudowywane. W 1776 roku wyremontowano i przesklepiono furtę Ucho Igielne, a w 1782 roku remontowano mury bramy Zawichojskiej i Opatowskiej. W 1810 roku podjęto pierwsze decyzje o rozbiórce zagrożonych katastrofą murów, zdecydowano się jednak na pozostawienie bramy opatowskiej. Prace rozbiórkowe prowadzono przez cały XIX wieku. W następnym wieku prace konserwatorskie, w 2006 roku konserwacja murów i attyki bramy.

Opis

Do czasów współczesnych zachowały się fragmenty fortyfikacji miejskich: większe odcinki muru północnego po obu stronach bramy Opatowskiej, części muru zachodniego między ulicą Żydowską i Podwale oraz przy ulicy Zamkowej (z furtą dominikańską obok domu Zamkowa 2), a także mniejsze relikty w dolnych partiach domów Forteczna 10 i 12, Tkacka 2, Katedralna 7, 9 i 15. Mury zbudowano na kamiennym fundamencie z dużej cegły gotyckiej układanej w wątku polskim, z główkami z zendrówki. Obwód murów obronnych był rozczłonkowany prostokątnymi basztami otwartymi do wnętrza obwarowań, a koronę wieńczył blankowany krenelaż. Brama Opatowska była pierwotnie niższa niż obecnie, zbliżona do wysokości murów obronnych. Zbudowana na kwadratowym planie, mieściła wewnątrz dwie kondygnacje, z których dolną wypełniał ostrołukowy przejazd. Od strony północnej, po obu stronach arkady przejazdu wymurowano dwie płaskie przypory z kamiennymi prowadnicami do opuszczania brony. Wnętrze bramy było dostępne na poziomie drugiej kondygnacji, wejściami z ganku straży na murze miejskim. Podwyższenie wieży bramnej nastąpiło zapewne w XV wieku Wiązało się z tym wprowadzenie horyzontalnego podziału elewacji rozbudowanej wieży za pomocą tynkowanego pasa ujętego fryzami z cegieł układanych „na kant”. Podobnym, zdwojonym fryzem zwieńczono ściany budynku pod okapem dachu, prawdopodobnie namiotowego. W górnej partii wieża bramna była zapewne zaopatrzona w drewniane hurdycje, po których zachowały się żelazne haki mocujące belki. Wewnątrz znajdowały się drewniane pomosty połączone drabinami, z których możliwa była obsługa strzelnic w ścianach wieży bramnej. W XV wieku dobudowano po stronie północnej mury przedbramia i równocześnie zamurowano dolne partie prowadnic kraty zamykającej otwór przejazdu. W połowie XVI wieku wzniesiono attykę.

Zabytek dostępny, możliwość zwiedzania Bramy Opatowskiej po wcześniejszym wykupieniu biletu.

Oprac. Leszek Polanowski, 09.12.2014 r.

Bibliografia

  • Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. III: Województwo kieleckie, z. 11: Powiat sandomierski, opr. Łoziński J. Z. i Przypkowski T., Warszawa 1962, s. 94-95.
  • Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.
  • Karty ewidencyjne, Mury miejskie - pozostałości, Brama Opatowska, Furta Dominikańska, oprac. Polanowski L., 1990, Archiwum Delegatury w Sandomierzu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.

Rodzaj: mur obronny

Styl architektoniczny: gotycki

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_BL.21405, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_BL.241