Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

pozostałości zespołu zakładu przemysłowego - Zabytek.pl

pozostałości zespołu zakładu przemysłowego


fabryka 1. poł. XIX w. Samsonów

Adres
Samsonów, 37

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. kielecki, gm. Zagnańsk

Przykład klasycznego, monumentalnego i starannie rozplanowanego pod względem funkcjonalnym, przestrzennym i technologicznym zakładu przemysłowego z 1.

połowy XIX wieku.

Historia

Pozostałości zakładu są jednym z zabytków techniki, która od wieków rozwijała się w regionie, dzisiaj zwanym świętokrzyskim. Planowe uprzemysłowienie rozpoczęło się po 1815 roku, głównie dzięki działalności S. Staszica, Księdza Druckiego-Lubeckiego i Banku Polskiego. I właśnie z tego okresu pochodzi ob. widoczny dawny zakład w Samsonowie. Kamień węgielny pod nową hutę położył w 1818 roku namiestnik Królestwa Kongresowego, generał Józef Zajączek, a zakład otwarto w 1823 roku - nazwano go wówczas „Huta Józef”. Przy projektach i budowie czynni byli zagraniczni specjaliści - Bogumił Schmidt i radca górniczy Fryderyk Lempe oraz być może Henryk Grabkowski. Powstały tu wówczas: wielki piec z odlewnią żelaza i warsztatami, magazyn i domy dla pracowników. W 1824 roku wielki piec poprawiano oraz uruchomiono odlewnię, w 1829 roku założono miech na koło wodne i maszynę parową, a w 1835 roku ponownie przebudowano wielki piec. Produkowano tu surówkę oraz wyroby militarne i użytkowe. Po pożarze wielkiego pieca w 1866 roku zakład zaprzestał działalności, a zabudowania zaczęły popadać w ruinę. W czasie I wojny światowej wieża wyciągowa została częściowo zniszczona przez obce wojska. Teren b. zakładu jako „majątek górniczy ze stawem i ruinami pofabrycznymi” w 1922 roku został zakupiony od Ministerstwa Przemysłu i Handlu przez osoby prywatne. W 1976 roku nieruchomość została wykupiona przez WKZ w Kielcach na rzecz Skarbu Państwa, a w latach 1981-1983 przeprowadzono prace zabezpieczające w postaci trwałej ruiny. W 1995 roku teren byłego zakładu skomunalizowano i pozostaje do dziś własnością gminy Zagnańsk.  

Opis

Były zakład wielkopiecowy usytuowany jest przy lokalnej drodze Miedziana Góra - Odrowąż, przy jej zbiegu z drogą do Zagnańska. Pierwotnie składał się z układu wodnego energetycznego, zabudowań fabrycznych i osiedla mieszkaniowego. Zbiornik retencyjny, wykorzystujący wody rzeki Bobrzy i usytuowany w południowo-wschodniej części założenia, połączony był skośnym kanałem roboczym z obiektem wielkiego pieca; pierwotnie występowały tu przepusty - obecnie już nieistniejące, podobnie jak nie ma akwenu. Główny, zblokowany wokół wielkiego pieca, kompleks budynków fabrycznych rozplanowano klasycystycznie, w sposób nawiązujący do rezydencji z końca XVIII wieku. Jest to założenie osiowe - ze środkowym, dominującym obiektem wielkiego pieca i wieży wyciągowej oraz z położoną dalej na osi halą odlewni i dziedzińcem - flankowane dwoma, rozłożonymi symetrycznie dwukondygnacyjnymi budynkami produkcyjnymi (modelarni, suszarni, kuźni, emalierni, stolarni). Wielki piec i wieża były obudowane pomieszczeniami pomocniczymi - m.in. węgielnią, maszynownią (na koło wodne przy wieży i na maszynę parową przy piecu); występują tu też wloty kanałów technologicznych biegnących pod zespołem sklepionymi korytarzami. Architekturę obiektu cechowały zarówno monumentalność jak i dbałość o proporcje i estetykę. Frontowa ściana zespołu (południowa elewacja hali) była siedmioosiowa, z trójdzielnym wejściem w centralnie położonym ryzalicie. Wielki piec ma podstawę w postaci bloku sześciennego z osadzonym na nim ściętym stożkiem komina (pierwotnie znacznej wysokości); sąsiadująca wieża gichtociągowa jest wyższa - prostopadłościenna na parterze a wyżej ostrosłupowa (pierwotnie zwieńczona wysoką latarnią). Obecnie budynki te znajdują się w stanie trwałej ruiny. Czytelny pozostał układ, skala i proporcje zabudowy, ale szczegółowe rozwiązania architektoniczne się nie zachowały. Pozostałe, pomocnicze budynki zakładowe (obecnie w ruinie) usytuowane były luźno po zachodniej i północnej stronie kompleksu wielkiego pieca; a w części południowej, poza dziedzińcem, zaplanowane było osiedle - obecnie pozostał jeden dom znacznie przebudowany. Budowle zakładu wymurowano z kamienia łamanego, a trzon wielkiego pieca licowany jest ciosami kamiennymi. Całość była prawdopodobnie tynkowana, z uwidocznieniem elementów wystroju architektonicznego. Więźba i stropy (oprócz sklepionych piwnicznych) były drewniane, a dachy pokryte gontem. Założenie jest na bieżąco porządkowane i dość dobrze przystosowane do zwiedzania.

Teren częściowo ogrodzony, ogólnodostępny od wtorku do soboty w godzinach 8-16 z przewodnikiem, w porozumieniu z obsługą znajdującego się obok punktu Informacji Turystycznej.

Oprac. Włodzimierz Pedrycz, NID OT Kielce, 16.10.2014 r.

Bibliografia

  • Karta ewidencyjna. Zakład wielkopiecowy „Zakład Wielkiego Pieca Huta Józefa” z osiedlem przyzakładowym i Zespół budynków przemysłowych przy wielkim piecu w zakładzie wielkopiecowym „Zakładzie Wielkiego Pieca Huta Józefów”, oprac. Z. Wojtasik, Kielce 1986 [Archiwum Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
  • Gąsiorowska-Grabowska N. Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskim, Warszawa 1965.
  • Koźminski K., Zagłębie Staropolskie w Kieleckiem, Warszawa 1955.
  • Krygier E., Katalog Zabytków Budownictwa Przemysłowego w Polsce, Wrocław-Warszawa 1959, t.II, z.2, powiat Kielce.
  • Penkalla A., Zakład przemysłowy i osiedle mieszkaniowe w Samsonowie, Dokumentacja Historyczno - Architektoniczna PKZ o/Kielce, Kielce 1978 [Archiwum Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach].
  • Radwan M., Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce, Warszawa 1963.
  • Rey A., Geneza i rozwój układów przestrzennych zakładów hutniczych w Zagłębiu Staropolskim., Kwartalnik Urbanistyki i Architektury 1966, t.XI. z.2.
  • Starz M., Zagnańsk, Samsonów, Tumlin, Ćmińsk; Z dziejów osad nad górną Bobrzą, Kielce 1995.
  • Szczepański J., Modernizacja Górnictwa i Hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIXw. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich, Kielce 1997.
  • Wojewódzki R., Najcenniejsze zabytki techniki - Samsonów; w miesięczniku IKAR, nr 10 (14) z 1994r.
  • Zieliński J., Staropolskie Zagłębie Przemysłowe, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.

Rodzaj: fabryka

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_ZE.25359, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_ZE.586