Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zamek - Zabytek.pl

Adres
Rzeszów, Plac Śreniawitów 3

Lokalizacja
woj. podkarpackie, pow. Rzeszów, gm. Rzeszów

Jeden z najcenniejszych zespołów zabytkowych Rzeszowa.Zespół złożony z zamku i fortyfikacji bastionowych autorstwa Tylmana z Gameren i Karola Henryka Wiedemanna stanowił istotny element systemu obronnego Rzeszowa, ściśle związany z historią miasta.

Jest ważnym zabytkiem architektury obronnej z XVII i XVIII w. oraz dominantą architektoniczną w układzie przestrzennym pd. części Rzeszowa.

Historia

Ok. 1600 r. Mikołaj Spytek Ligęza wraz z żoną Zofią Rzeszowską przeniósł swoją siedzibę ze Staromieścia do Rzeszowa. Nowa siedziba była zamkiem murowanym, piętrowym, dwutraktowym. Otoczony był prawdopodobnie czworobokiem murów kurtynowych z narożnymi, kwadratowymi basztami. W 1620 r. rozpoczęto rozbudowę zamku. Po wewnętrznej stronie murów kurtynowych zbudowano 4 skrzydła mieszkalne z wewnętrznym dziedzińcem i przynajmniej jedną, narożną, 5-boczną basztą puntone. Zamek otoczony został fortyfikacji bastionowymi szkoły nowowłoskiej z charakterystycznymi orylonami osłaniającymi barki bastionów. Pomimo niezakończenia budowy, w 1624 r. zamek powstrzymał ogniem armat atak czambułu tatarskiego próbującego sforsować most na Wisłoku koło zamku. Prace przy budowie fortyfikacji trwały zapewne do 1637 r. kiedy zmarł Ligęza. Kolejny właściciel Jerzy Sebastian Lubomirski wstrzymał prace w Rzeszowie na rzecz budowy zamku w Łańcucie. Zamek przebudował jego syn, Hieronim Augustyn Lubomirski. Projekt fortyfikacji bastionowych szkoły holenderskiej wykonał w 1682 r. Tylman z Gameren. Pracami kierował Piotr Belotti, a następnie jego syn Jan Chrzciciel Belotti. Przebudowano także budynek zamku na piętrową budowlę z bramą na osi skrzydła zach. i arkadowo artykułowanym dziedzińcem. Zlikwidowano wieżę narożną. Prace ukończono do 1695 r. Zamek był głównym elementem powstałego wtedy obszernego założenia architektoniczno-ogrodowego. Kolejną przebudowę zamku w stylu baroku saskiego i modernizację fortyfikacji wg. francuskiej szkoły Vabauna przeprowadził w latach 1719-1733 Karol Henryk Wiedemann, na zlecenie Jerzego Ignacego Lubomirskiego. Podwyższono wieżę i zwieńczono ją wysmukłym hełmem. Po obu stronach wieży wzniesiono skazamatowane działobitnie, z arsenałem w jednej z nich. Przed mostem zbudowano rawelin. Bastiony otrzymały narożne kamienne słupy, na których ustawiono drewniane kawaliery. Po pożarze zamku w 1735 r., w latach 1735-1762 przebudowano elewacje, dobudowano kaplicę oraz wzmocniono fortyfikacje, dodając dwuramiennik po południowo-zachodniej stronie rawelinu. Przed bramą zbudowano nowy most zwodzony z bocznymi zwodami dla pieszych, poprzedzony obronnym pomostem ze strzelnicami w bocznych ścianach. Wygląd zamku po przebudowie jej autor ukazał na planie Rzeszowa z 1762 r. W 1820 r. zamek wykupił rząd austriacki i przeznaczył go na sąd i urząd cyrkularny. Przy kurtynie wsch. zbudowano 2-piętrowe więzienie. W latach 1901-1906 zamek rozebrano pozostawiając jedynie dolną część wieży. Zniwelowano wały ziemne na bastionach i kurtynach zastępując je murkami ceglanymi, w miejscu mostu usypano groblę. Rozebrano budynek więzienia. Według projektu Franciszka Skowrona, na podstawie inwentaryzacji i koncepcji sporządzonej przez arch. Zygmunta Hendla, wzniesiono nowe skrzydła zamkowe przeznaczone na sąd i więzienie. Funkcję tę zamek pełnił do 1981 r., kiedy zlikwidowano więzienie, a budynek wraz z fortyfikacjami poddany został w latach 1983-1993 kompleksowym pracom remontowo-konserwatorskim, według projektu PP. PKZ w Rzeszowie. Podczas prac odkryte zostało miejsce egzekucji z czasów stalinowskiego terroru, w podziemiach pod dziedzińcem zamkowym. Jeden z projektantów remontu, arch. Adam Sapeta odkrył także kaplicę zamkową zlikwidowaną po II wojnie światowej.

Opis

Zespół zamkowy w Rzeszowie złożony jest z zamku i fortyfikacji bastionowych. Zlokalizowany jest na pd. od zespołu staromiejskiego, przy placu Śreniawitów.

Zamek z 4 skrzydłami i czworobocznym dziedzińcem, założony na rzucie prostokąta. Do skrzydła zachodniego na jego osi przylega wieża na rzucie kwadratu, z pierwotnie przejazdową sienią. Skrzydła zamku 2-piętrowe, podpiwniczone. Wieża o 6 kondygnacjach nadziemnych, do poziomu 2. piętra XVII-wieczna, powyżej z 1906 r., zwieńczona strzelistym hełmem z banią i iglicą. Skrzydło zachodnie z zdwojonym, wydatnym ryzalitem na osi od strony dziedzińca, mieszczącym główną klatkę schodową. Środkowe części skrzydeł północnego, wschodniego i południowego z nieznacznie wysuniętymi ryzalitami od strony zewnętrznej. Skrzydła i ryzality przykryte są dachami dwuspadowymi. Zamek o konstrukcji murowanej z cegły. Sklepienia krzyżowe oraz stropy ceglane Kleina płaskie na belkach stalowych, nad piwnicami stropy odcinkowe na belkach stalowych. Ściany otynkowane. Dachy pokryte są dachówką ceramiczną, hełm wieży blachą miedzianą. Elewacje zamku od strony zewnętrznej, z pseudoboniowaniem w parterze, trójkątnymi szczytami w zwieńczeniu środkowych ryzalitów (za wyjątkiem elewacji zachodniej) i pilastrami w pasach międzyokiennych. W skrajnych częściach elewacji znajdują się pozorne ryzality. Elewacje zewnętrzne i od strony dziedzińca podzielone są w poziomie gzymsami o skromnych profilach i zakończone wydatnym gzymsem w formie belkowania. Narożniki budynku oraz ryzalitów z pseudoboniowanymi lizenami. W elewacjach od strony dziedzińca, w poziomie parteru pseudoboniowana dekoracja arkadowa. Powyżej lizeny usytuowane w pasach międzyokiennych. Okna w elewacjach skrzydeł prostokątne, w płaskich opaskach, z gzymsami nadokiennymi i podokiennikami. Elewacje wieży podzielone są gzymsami na 3 części zwężające się stopniowo ku górze. Powyżej gzymsów wąskie galeryjki z balustradami tralkowymi. Narożniki wieży zaakcentowane lizenami. Najwyższa kondygnacja wieży zakończona trójkątnymi szczytami z tarczami zegarowymi i wieńcami laurowymi. Okna w wieży kwadratowe z uszatymi obramieniami. W poziomie galeryjek szerokie oszklone drzwi zakończone półkoliście. Brama wjazdowa w parterze wieży jest kopią oryginalnej bramy XVII-wiecznej. Sień, pomieszczenia w wieży na piętrze, korytarze parteru i 1 pietra sklepione krzyżowo, w pozostałych pomieszczeniach sufity płaskie. W części środkowej skrzydła zachodniego znajduje się reprezentacyjna klatka schodowa, a na 2 piętrze skrzydeł północnego i południowego reprezentacyjna sala zebrań i kaplica pełniąca funkcję sali rozpraw. W wieży mieści się oryginalny zegar.

Fortyfikacje bastionowe szkoły holenderskiej z fosą suchą i 4 narożnymi bastionami o nieregularnych czołach, wydłużonych od stron największego zagrożenia - zachodniej i wschodniej. Zachowane dolne części bastionów i kurtyn oblicowane kamieniem, zwieńczone kamiennym wałkiem kordonowym. W narożach czół bastionów i pośrodku kurtyny wsch. 4 wieżyczki strażnicze z kartuszami z 1906 r., w bastionie południowo-wschodnim - oryginalny słup i kartusz z XVIII w. W miejscu zlikwidowanych wałów ziemnych wtórny otynkowany mur ceglany z fałszywymi strzelnicami. Po zachodniej stronie fortyfikacji zachowane są pozostałości rawelinu i dwuramiennika, a od strony pn. XVII-wieczny potajnik łączący piwnice z fosą.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Zwiedzanie ogólnodostępnych pomieszczeń w godzinach pracy sądu.

Oprac. Mieczysław Kuś, 13.12.2014 r.

Rodzaj: zamek

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_BK.12778, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_18_BK.205924