Posiada bardzo cenne wyposażenie wnętrza, w tym zespół rzeźb nagrobnych rodziny Rzeszowskich. Stanowi dominantę przestrzenną i architektoniczną w zespole staromiejskim Rzeszowa.

Historia

Pierwszy kościół w Rzeszowie pw. śś. Feliksa i Adaukta został zbudowany po 1340 r., wzmiankowany w 1363 r. Spłonął on podczas dużego pożaru miasta w 1427 r. Nowa świątynia pw. śś. Wojciecha i Stanisława została zbudowana przed 1448 r. jako świątynia jednonawowa, z wielobocznie zakończonym prezbiterium i zakrystią od strony pn. W 1509 r. kościół został ufortyfikowany. Podczas pożaru w 1621 r. spalił się dach i wnętrze kościoła. W czasie odbudowy w latach 1623-1640, z inicjatywy Mikołaja Spytka Ligęzy, do nawy głównej dobudowano nawy boczne. Następne ołtarze powstały do 1745 r. W 4 ćw. XVII w. wzniesiono wolnostojącą wieżę-dzwonnicę zaprojektowaną przez Jana Chrzciciela Belottiego. W latach 1750-1754 r. przeprowadzono restaurację fary ufundowaną przez ówczesnych właścicieli miasta - Lubomirskich. W tej postaci kościół został uwidoczniony na planie Karola Henryka Wiedemanna z 1762 r. Do kościoła przylegał wtedy cmentarz otoczony murem, którego bramą była wymieniona wyżej wieża. W 1 poł. XIX w. zlikwidowano cmentarz przykościelny i rozebrano ogrodzenie. Zmieniono także nakrycie wieży, likwidując barokowy hełm. W latach 1858-1861, 1911-1913, 1932-1933, 1964-1966 wykonywano restauracje wnętrza świątyni, w latach 1999-2003 kompleksowe prace konserwatorskie wnętrza, a w latach 2006-2010 remont elewacji z przywróceniem gotyckiego wątku ceglanego. Przeprowadzono też prace remontowo-konserwatorskie dzwonnicy.

Opis

Zespół kościoła farnego w Rzeszowie zlokalizowany jest w północno-zachodnim narożniku historycznego zespołu staromiejskiego, przy Placu Farnym powstałym po likwidacji cmentarza przykościelnego. Kościół jest orientowany, stanowi dominantę architektoniczną wnętrza urbanistyczno-architektonicznego Placu Farnego. Wieża farna wnosi się po południowej stronie kościoła, stanowi zamknięcie osi urbanistycznej ul. 3 Maja.

Kościół pierwotnie halowy, jednonawowy, po XVII-wiecznej rozbudowie bazylikowy, trójnawowy. Trójprzęsłowe, gotyckie prezbiterium, założone jest na planie prostokąta, zamkniętego trójbocznie od strony wschodniej. Trójprzęsłowa, prostokątna nawa główna jest nieco szersza od prezbiterium. Trójprzęsłowe, prostokątne, barokowe nawy boczne z 1 poł. XVII w., zamknięte od zachodu trójbocznie w związku z dobudową do narożnych przypór nawy głównej. Do prezbiterium od strony północnej przylega piętrowa przybudówka mieszcząca na parterze zakrystię, przedsionek i klatkę schodową na piętro, gdzie znajdują się 2 pomieszczenia: skarbiec i biblioteka.

Pod prezbiterium znajdują się krypty, pod korpusem nawowym niedostępne piwnice. Dachy nad prezbiterium i nawą główną dwuspadowe o tym samym nachyleniu, nad nawą główną z kalenicą na niższym poziomie i trójbocznym zakończeniem nad absydą, nad nawami bocznymi i pn. przybudówką pulpitowe. W kalenicy dachu na wsch. zakończeniu dachu nad nawą główną znajduje się ośmioboczna, murowana, barokowa wieżyczka na sygnaturkę. Kościół o konstrukcji murowanej z cegły na kamiennej podmurówce. Dach pokryty jest blachą miedzianą. Elewacje prezbiterium, fasady i przypory po ostatnich pracach konserwatorskich z odsłoniętym gotyckim wątkiem ceglanym z wzorem rombowym z cegły-zendrówki. Elewacje naw i przybudówki są otynkowane. W osi fasady znajduje się główne wejście z barokowym portalem. Nad nim umieszczone jest półkoliście zakończone okno, a w szczycie okno okrągłe. W prezbiterium zachowane są wysokie, ostrołukowo zakończone, gotyckie okna. W nawie głównej i nawach bocznych znajdują się okna półkoliste. Prezbiterium i nawa główna podparte są wysokimi przyporami, w prezbiterium i zachodnich narożach nawy głównej uskokowymi.

We wnętrzu, pomiędzy nawą główną, a nawami bocznymi wznoszą się po dwa masywne filary z pilastrami podpierającymi belkowanie z wydatnym gzymsem. W osiach pilastrów znajdują się nisze z posągami fundatorów kościoła i właścicieli miasta z rodu Rzeszowskich. Przęsła naw bocznych połączone są arkadowymi przejściami. Chór muzyczny podparty jest arkadami. Półkolisty łuk tęczowy wsparty jest na filarach przyściennych. Prezbiterium przykryte jest sklepieniem gwiaździstym z żebrami spływającymi na przyścienne wsporniki. W nawie głównej znajduje się sklepienie kolebkowe z lunetami, w nawach bocznych krzyżowe.

Najcenniejszymi elementami wyposażenia wnętrza są: renesansowe pomniki grobowe Rzeszowskich, pochodzące z przeł. XVI i XVII w. zdobiące pn. ścianę prezbiterium, ufundowane prawdopodobnie przez Mikołaja Spytka Ligęzę; ołtarz główny z obrazem „Ukrzyżowanie Chrystusa” i belka tęczowa z ok. ok. poł. XVIII w.; ołtarze boczne i ambona z 3 ćw. XVIII w.

Dzwonnica - wieża na rzucie kwadratu, kilkukondygnacjowa, murowana z cegły, otynkowana, przykryta kopulastym hełmem z blaszaną figurą anioła w zwieńczeniu. Elewacje ozdobione są płycinami i boniami w narożnikach. W dolnej kondygnacji elewacji pn. łukowo zakończona brama wejściowa, w elewacji południowej tej samej wielkości płycina - ślad dawnego wejścia na teren cmentarza. Otwory okienne we wszystkich 4 elewacjach: w 1. kondygnacji okrągłe, w 2. i 3. prostokątne, zakończone półkoliście. W górnej części 3. kondygnacji umieszczone są tarcze zegarowe. Wewnątrz wieży znajduje się dzwon z 1816 r.

Plac przykościelny, dawny cmentarz, obecnie teren wokół kościoła wybrukowany kostką betonową. Cmentarz pierwotnie zajmował większą powierzchnię. Jego pierwotne granice wyznaczają ulice T. Kościuszki, Grunwaldzka, J. Matejki i Plac Farny. Po likwidacji cmentarza w jego wsch. części zbudowano kamienicę przy ul. Grunwaldzkiej nr 1.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Mieczysław Kuś, 23.11.2014 r.