poł. XVII w. Przy jego budowie ściśle przestrzegano litery kamedulskich przepisów budowlanych z lat 1607-1610 i ducha tradycji architektonicznej tego zgromadzenia. Zgodnie z nimi jest on umieszczony na niewielkim wzniesieniu, w znacznym oddaleniu od siedzib ludzkich, na polanie otoczonej gęstym lasem. Takie położenie wynikało z pustelniczej duchowości kamedulskiej. Układ kompozycyjny rytwiańskiego konwentu podzielony był na dwie strefy: pierwsza obejmowała kościół i klasztor, druga - pustelnie, w których mieszkali mnisi oraz dom dla nowicjatu. Zamysł ten, dzięki współczesnej rekonstrukcji muru, nadal jest czytelny, choć  brakuje w nim niezwykle istotnego elementu jakim były domki eremickie. W zabudowaniach klasztornych szczególnie cenne są pomieszczenia ze skrzydła północnego („Erem Tęczyńskiego”) i południowego (dawny dom konwersów z 2. poł. XVII w.).

Niezwykle wartościowym obiektem na mapie polskiej architektury sakralnej 1. poł. XVII w. jest wyróżniający się wyjątkowym stopniem autentyzmu kościół. Jego plan podporządkowany został ściśle kamedulskim przepisom budowlanym, czym wyróżnia się na tle polskich realizacji dla tego zgromadzenia. Ważną rolę dla rodzimej architektury tego okresu odgrywa sposób rozwiązania elewacji świątyni. Boczne elewacje, dostępne wyłącznie dla mnichów, zgodnie z zakonnymi przepisami budowlanymi są ubogie, pozbawione artykulacji, wręcz świeckie w swym wyrazie. Zupełnie inny wyraz ma dwukondygnacyjna fasada zachodnia. Jest ona znacznie bogatsza, posiada artykulację pilastrową, duże okna, bogaty szczyt ujęty manierystycznymi wolutami i obeliskami oraz okazały kamienny portal.

Unikatowe w skali kraju są niezwykle bogate wystrój i wyposażenie kościoła, którego wyraz estetyczny powstał na wyraźne życzenie fundatora Jana Magnusa Tęczyńskiego, przy oporze władz zakonnych, które w swych świątyniach zakazywały przepychu. Dekoracje sztukatorskie pokryły niemal wszystkie najważniejsze wnętrza kościelne. W ich polach umieszczono cenne polichromie autorstwa o. Wenantego z Subiaco z współpracownikami, uzupełnione przez Karola de Prevot. Malarze ci wykonali również niemal wszystkie obrazy w kościele. Według badaczy to właśnie w Rytwianach, za sprawą o. W. z Subiaco, miał zostać skrystalizowany kamedulski kanon ikonograficzny. Dopełnieniem całości są dzieła krakowskiej wczesnobarokowej snycerki, a także zespół kamieniarki i plastyki marmurowej w postaci trzech kropielnic i lavabo, epitafium i tumby Stanisława Opalińskiego oraz posadzek marmurowych – jednych z największych i najlepiej zachowanych w Polsce.

Historia

W 1617 r. Gabriel i Jan Magnus Tęczyńscy (wojewodowie lubelski i krakowski) uzyskali zgodę kapituły generalnej Kamedułów na fundację w ich dobrach klasztoru tego zgromadzenia. podkrakowskich Bielan. Z powodu śmierci Gabriela Tęczyńskiego, cały koszt fundacji przejął na siebie Jan Magnus Tęczyński. Uroczyste położenie kamienia węgielnego pod budowę miało miejsce w 1624 r. Początkowo budowę konwentu prowadził o. Hiacynt pod nadzorem o. Sylwana Bosellego (pierwszego przeora rytwiańskiego), prawdopodobnie wedle planów sprowadzonych z Włoch. Świątynię wystawiono już w 1627 r., w kolejnych latach wykonano w jej wnętrzu bogaty wystrój sztukatorsko-malarski, autorstwa Uroczystej konsekracji kościoła dokonał w dniu 27 września 1637 r. sufragan krakowski bp Tomasz Oborski.

Prawdopodobnie już wówczas w sąsiedztwie świątyni wystawiono znaczną ilość z planowanych domków eremickich, a także część klasztoru i budynków gospodarczych. T W 1655 r. małżeństwo ponownie zadeklarowało wyremontowanie eremitorium, klasztoru i klauzury, a także ozdobienie fasady kościoła i nakrycie go miedzianym dachem. Najpewniej do 1660 r. ukończono znaczną część prac, urządzono również aleję dojazdową i wystawiono drugą bramę. W 1atach 1685-96 prowadzony był remont generalny klasztoru przy wsparciu starosty nowokorczyńskiego Stanisława Opalińskiego. Po śmierci Opalińskiego 1704 r. jego doczesne szczątki umieszczono w kaplicy św. Romualda w kamedulskiej świątyni, o co zadbała jego siostrzenica i dziedziczka dóbr rytwiańskich. Z jej inicjatywy w 1705 r. zamówiono dla zmarłego (u Michała Pomana - kamieniarza z podkrakowskiego Dębnika) - marmurowe sarkofag, epitafium, ołtarz pw. św. Stanisława Kostki i antepedium (wyk. Jacek Zielawski). Uzupełnieniem tych fundacji były marmurowe balustrady prowadzące do krypty, portal i posadzka w kaplicy św. Romualda - powstałe w latach 1708-1709. W tym samym czasie, malarz Karol de Prevot odnawiał część najbardziej zniszczonych kościelnych obrazów i polichromii.

Następne znaczące prace remontowo-budowlane przy świątyni wykonano w latach 1717-19. Prowadził je architekt Sieniawskich - Giovanni Spazzio i liczni jego współpracownicy, w tym K. de Prevot. Działania te polegały na zabezpieczaniu krypty Opalińskich, fundamentów i sklepień kościoła, a także naprawieniu polichromii oraz posadzek. Informacje o kolejnych restauracjach w Rytwianach pojawiają się - z niewielkim przerwami - w latach 1724-33 (prowadził je wówczas Franciszek Mayer). Ponowne remonty przy budynkach kamedulskich były wynikiem pożarów z lat 1737 (zniszczona cześć klasztoru) i 1741 (spłonęła biblioteka nad zakrystią oraz przypuszczalnie wieża i wsch. szczyt kościoła).

W 1819 r. skasowano klasztor, a spadkobiercy fundatorów wszczęli postępowania sądowe o zwrot nadań ziemskich, czynionych przez ich przodków na rzecz tego zgromadzenia. W 1825 r. ostatni kameduli opuścili Rytwiany. Od tego momentu przez kolejne dekady następuje systematyczna degradacja zabudowań konwentualnych. Symbolem tego czasu jest decyzja z lat 40. XIX w. o rozbiórce kilku domków eremickich, czy zamienienie części budynków mieszkalnych w klasztorze na obory, stajnie itp. Remontowano wówczas jedynie kościół, w którym sprawowano nieregularnie msze dla okolicznej ludności. W 1860 r. stan ten próbowali odmienić ówcześni właściciele Rytwian - Katarzyna z Branickich i Adam Potocki, poprzez przekazanie dawnego kamedulskiego eremusandomierskim Reformatom. Głównym ich zadaniem było sprawowanie posługi duszpasterskiej dla okolicznej ludności, dlatego też w latach 1861-1864 przeprowadziliświątyni, połączony z zakupem nigdy nieistniejących w niej ruchomości (w tym ambony i organów). W okresie tym wykonano także doraźne naprawy budynków klasztornych i eremów. W 1864 r. za pomoc powstańcom władze rytwiańską wspólnotę Reformatów, a kościół stał się filią parafii w Staszowie. Wówczas również oficjalnie podzielono teren dawnego konwentu na dwie części: świecką (obejmującą skrzydła północne i zachodnie oraz przyległe do nich pole i ogrody, gdzie zamieszkała okoliczna ludność) i kościelną (w jej skład wchodziły kościół wraz z częścią skrzydła południowego i sąsiadująca z nimi ziemia, gdzie mieszkał ksiądz, jego służba i organista).

Przez kolejne półwiecze obiekty były jedynie doraźnie remontowane. Prawdopodobnie przed 1922 r. założenie pokamedulskie wpisano na listę zabytków, na co wskazuje informacja z tegoż roku o lustracji obiektu przez kieleckiego wojewódzkiego konserwatora zabytków. Przy okazji tej wizyty uzgodniono projekt Łukasza Wolskiego dot. przebudowy kaplicy pw. św. Krzyża w związku z umieszczeniem w niej grobowca Macieja Radziwiłła, ówczesnego właściciela dóbr. Prace nad nim wykonano w 1923 r.

Pod koniec lat 50. XX w. rozpoczęto kilkuletnie prace konserwatorskie przy wyposażeniu kościoła. W tym okresie wyprowadzili się ostatni lokatorzy mieszkający w budynkach poklasztornych. W latach 1966-76 dokonano konserwacji „Eremu Tęczyńskiego”. W latach 1985-1999 prowadzono konserwację wyposażenia i wystroju świątyni (stall zakonnych, kaplic pw. św. Krzyża i św. Romualda). W 2001 r., dla ratowania całego kompleksu, powołano w nim Diecezjalny Ośrodek Kultury i Edukacji „Źródło”. Prace adaptacyjne dla tego Ośrodka zostały szeroko zakrojone i obejmowały m.in. roboty remontowo-adaptacyjne i konserwatorskie w budynku „Eremu Tęczyńskiego”, odrestaurowanie i adaptację budynku zachodniego (bramnego) i południowego (dawny gospodarczy) oraz odbudowanie nieistniejącego narożnika łączącego oba skrzydła klasztorne.Ponadto odtworzono - zgodnie z zachowaną ikonografią - dwa mury oddzielające teren przykościelny od klauzury klasztornej i odbudowano dwa z nieistniejących domków eremickich (przeprowadzone w latach 2014-15 prace archeologiczne wykazały, że było ich 10, a nie jak dotychczas sądzono 12). Przeprowadzono również liczne prace remontowe i konserwatorskie w kościele, zarówno w obrębie dachu i elewacji, jak i we wnętrzu (w tym przy wystroju i wyposażeniu).

Aktualnie w dawnym zespole klasztornym funkcjonuje ośrodek turystyczno-pielgrzymkowy pod nazwą Pustelnia Złotego Lasu w Rytwianach.

Opis

Erem pokamedulski Pustelnia Złotego Lasu położony jest w odległości trzech kilometrów od centrum Rytwian. Zajmuje rozległą polanę, otoczoną gęstym lasem, której niewielki fragment znajdujący się na osi elewacji wschodniej, zajmuje współczesny cmentarz grzebalny. Obecnie składa się (kolejno od wejściowej strony zachodniej) z: „szyi” wjazdowej z dwoma bramami, zrekonstruowanej wozowni (ob. garaże), trójskrzydłowego, parterowego klasztoru, wczesnobarokowego kościoła pw. Zwiastowania NMP poprzedzonego murem wydzielającym ścisłą klauzurę oraz eremitorium z dwoma odbudowanymi domkami eremickimi. Uzupełnieniem tego założenia jest współczesny ogród geometryczny, położony po południowej stronie południowego skrzydła klasztornego.

Pseudobazylikowa świątynia ma plan wydłużonego prostokąta, w centrum mieści się prostokątna wysoka nawa, z dwuprzęsłowym chórem, wydzielonym ołtarzem. Po bokach nawę flankują dwa piętrowe pasma pomieszczeń, przedzielone na osi poprzecznymi przedsionkami. W przyziemiu, zgodnie z kamedulskimi przepisami budowlanymi, w zachodniej części mieści się od południa kapitularz (ob. kaplica z grobowcem Radziwiłłów), a od północy dwuprzęsłowa zakrystia, do której od wschodu przylegają dwa pomieszczenia mieszczące lawaterz i kaplicę pw. św. Marii Magdaleny. We wschodniej części świątyni położone są dwie trójprzęsłowe, prostokątne kaplice (pd. pw. św. Jana Chrzciciela, pn. pw. św. Romualda z kryptą Opalińskich). Na piętrze od pn. znajduje się ciąg pomieszczeń dawnej biblioteki i archiwum. Boczne elewacje kościoła są skromne, rozczłonkowane symetrycznie ułożonymi portalem i oknami w dwóch rzędach. W południowej elewacji, na osi, znajduje się trójkondygnacyjna wieża zegarowa z hełmem z latarnią. Fasady zach. i wsch. są dwukondygnacyjne, trójprzęsłowe, zakończone rozbudowanymi szczytami, a po bokach ujęte w spływy wolutowe i sterczyny, z oknami termalnymi na drugiej kondygnacji. Wejście główne i boczne akcentują barokowe, kamienne portale z ok. 1627 r. Wnętrza świątyni nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami oraz (w przedsionkach i w pomieszczeniach przy zakrystii) sklepienia krzyżowo-kolebkowe. Pokrywają je niezwykle bogate manierystyczne sztukaterie. Na ścianach, sklepieniach korpusu i chórze ponad zapleckami stalli znajdują się fantazyjne pilastry hermowe, nad którymi przełamują się belkowania. W polach międzypilastrowych, w uszatych, ornamentowanych ramach i na sklepieniach znajdują się różnorodne medaliony w sztukatorskich kartuszowych obramieniach. Podobnie bogate manierystyczne sztukaterie dostrzec można w bocznych pomieszczeniach; szczególnie wysoką klasą odznaczają się te z kaplic św. Romualda i św. Jana Chrzciciela. Wszystkie te dekoracje wykonali włoscy sztukatorzy pracujący w Bielanach pod Krakowem. W sztukatorskich obramieniach, we wszystkich pomieszczeniach, znajdują się polichromie, które w swej zasadniczej, manierystycznej części wykonał w latach 1629-32 o. Wenanty z Subiaco, a późnobarokowe uzupełnienia namalowali w 1. ćw. XVIII w. artyści dworscy Elżbiety Sieniawskiej, w tym Karol de Prevot. Tematyka fresków jest zgodna z duchowością kamedulską, dlatego odnaleźć na nich można wątki maryjne, chrystologiczne, ściśle korespondujące z przedstawieniami świętych benedyktyńskich, kamedulskich i świętych pustelników. Niezwykle bogate jest wyposażenie świątyni, obejmujące m.in. wspaniałe przykłady nowożytnej stolarki i snycerki, do jakich należą wczesnobarokowy ołtarz główny z ok. 1630 r. autorstwa Georga Zimermanna, z późnobarokowymi tabernakulum i relikwiarzami z 1730 r. autorstwa Antoniego Frąckiewicza (?), czy wczesnobarokowe stalle zakonne z 2. ćw. XVII w. W tej kategorii dzieł warto zwrócić uwagę na siedemnastowieczne i osiemnastowieczne drewniane szafy i drzwi w zakrystii. Niemniej unikatowy zespół tworzą obrazy ołtarzowe z lat 1625-32 łączone z osobą o. Wenantego z Subiaco (Madonna ze śś. Benedyktem i Romualdem, Adoracja Matki Bożej przez śś. benedyktynów i kamedułów, Chrzest Chrystusa, Ukrzyżowanie, Zwiastowanie) czy obrazy ze stalli ukazujące świętych benedyktyńskich i kamedulskich z ok. 1729 r., ostatnio przypisywane Karolowi de Prevot. Unikatowy na ziemiach polskich jest niemal niezmieniony od czasu powstania zespół marmurowych i ceglanych posadzek z XVII – 1. tercji. XVIII w. Wśród pozostałych dzieł kamieniarskich należy wskazać na wyjątkowy charakter marmurowego lavabo z ok. 1637 r. (niezidentyfikowany rzeźbiarz z Chęcin lub Sebastiano Venosta) czy zespół dzieł kamieniarzy z podkrakowskiego Dębnika w postaci marmurowych: epitafium Stanisława Opalińskiego, jego kamiennej tumby, a także ołtarza św. Stanisława Kostki i antepedium, które w 1705 r. wykonał Michał Poman. Podobnie wyjątkowy charakter ma woskowe popiersie Anny Dziurlanki z k. XVII w.

Trójskrzydłowy, parterowy klasztor na rzucie przypominającym literę „U”, ujmuje z trzech stron plac z figurą śś. Barbary i Agaty z 1748 r. (nieustalony rzeźbiarz z Pińczowa?). Najstarszym wśród skrzydeł klasztornych jest północne. Ten parterowy budynek, nakryty dwuspadowym dachem, nadal ma czytelny układ przestrzenny. Najcenniejszą jego częścią jest „Erem Tęczyńskiego”. Pierwotnie składał się on z budynku przeznaczonego dla gości i domku pustelniczego fundatora, z którego zachował się sekretarz gościnny, gdzie można podziwiać manierystyczne sztukaterie sklepienne i takiż kominek z 4. ćw. XVII w. W pn.-wsch. narożniku eremu znajduje się mała kapliczka ze stiukowym ołtarzem h. Łodzia Opalińskich (4. ćw. XVII w.). Na zewnątrz wytyczono ogródek obwiedziony murowanym ogrodzeniem.

Parterowe, frontowe skrzydło zachodnie ma plan silnie wydłużonego prostokąta, przedzielonego na osi głównej założenia bramą przejazdową o otwartych arkadach. Układ wnętrz jest w dużym stopniu oryginalny, przeważnie jednotrakowy. Obecnie mieszczą się w nim współcześnie wykończone pomieszczenia o funkcjach administracyjnych, recepcyjnych i mieszkalnych.

Parterowe skrzydło południowe ma plan wydłużonego prostokąta, podzielonego na osi sienią przejazdową. Układ znajdujących się w nim wnętrz jest przeważnie dwutraktowy. Część zachodnia budynku (d. apteka i kuchnia) jest w dużym stopniu współczesna, wystawiona na dawnych fundamentach. W części wschodniej (d. dom konwersów), która ma metrykę siedemnastowieczną, znajdują się sale sklepione kolebkowo-krzyżowo i krzyżowo; w największej z nich odkryto ślady osiemnastowiecznych polichromii. Obecnie pomieszczenia te wykorzystuje się na potrzeby m.in. Galerii Kamedulskiej i muzeum.

Przed bramą skrzydła frontowego znajduje się dziedzińczyk otoczony murem, do którego dostawiono współcześnie garaże na fundamentach i w kształcie dawnej wozowni. Na jego osi znajduje się barokowa brama wjazdowa z 2. poł. XVII w., półkoliście zamknięta, arkadowa, ujęta zdwojonymi pilastrami i zwieńczona przerywanym naczółkiem, pod którym widnieje kartusz z herbem kamedułów. Dojazd prowadzi przez długą aleję ujętą kamiennym murem i zakończony jest bramą w formie prostokątnych, opilastrowanych filarów zwieńczonych szczytami o łuku odcinkowym.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa