Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kościół, ob. parafialny pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny - Zabytek.pl

kościół, ob. parafialny pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny


kościół XVII w. Rytwiany

Adres
Rytwiany

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. staszowski, gm. Rytwiany

Jeden z najcenniejszych przykładów wczesnobarokowej architektury w Polsce.Zajmuje on poczesne miejsce w nowożytnych dziejach europejskiego budownictwa kamedulskiego.

O randze budowli przesądza układ przestrzenny, w ścisły sposób realizujący zakonne przepisy budowlane z lat 1607-10, co nie znajduje precedensu w rodzimych, nowożytnych realizacjach tego zgromadzenia. Próżno szukać podobnej ortodoksji w respektowaniu tych zaleceń (zwłaszcza głoszonego przez kamedułów ubóstwa) we wnętrzu świątyni, ozdobionym bogatymi manierystycznymi stiukami i freskami z pocz. lat 30 XVII w. (wyk. Venanty da Subiaco) i 1 tercji. XVIII w. (wyk. Carlo de Prevot i in.). Przypuszcza się, iż o. V. da Subiaco właśnie w rytwiańskich polichromiach sformułował zrąb kamedulskiego programu ikonograficznego, kopiowanego w innych europejskich realizacjach tego zakonu. Dużymi walorami artystycznymi i ikonograficznymi odznacza się również wyjątkowe w skali kraju wyposażenie obiektu, na czele z wczesnobarokowym ołtarzem gł. (wyk. Georg Zimmermann ?), obrazami ołtarzowymi (aut. o. V. da Subiaco), barokowymi stallami z obrazami śś. kamedulskich i pustelników z ok. 1729 r. (mal. C. de Prevot) i zespołem osiemnastowiecznej „marmurowej” kamieniarki mauzoleum Stanisława Łukasz Opalińskiego (wyk. Michael Poman z warsztatem). Cennym jego dopełnieniem są oryginalne dzieła rzemieślnicze z XVII-XIX (skrzynie, drzwiczki, zawiasy, okucia, zamki) oraz ceglane i marmurowe posadzki z XVII-XVIII w., coraz rzadsze w rodzimych kościołach.

Historia

Erem kamedulski w lesie rytwiańskim ufundował w 1621 r. wojewoda krakowski Jan Magnus Tęczyński (zainicjował ten proces w 1617 r. wspólnie z bratem wojewodą lubelskim Gabrielem Tęczyńskim- zm. 1621 r.). W dniu 1 V 1624 r. bp krakowski Marcin Szyszkowski położył kamień węgielny pod budowę świątyni w obecności Jana M. Tęczyńskiego, jego rodziny i przyjaciół (m.in. marszałka wielkiego koronnego Mikołaja Wolskiego, fundatora pierwszego konwentu kamedulskiego w Bielanach k. Krakowa). Początkowo prace przy niej prowadził o. Hiacynt, pod nadzorem o. Sylwana Bosellego (pierwszego przeora rytwiańskiego), zapewne wg planów sprowadzonych z Włoch. Przebiegały one sprawnie, skoro w zasadniczym zrębie kościół ukończono w 1627 roku. Wkrótce potem fundator uzyskał pozwolenie władz zakonnych, aby wbrew przepi-som budowlanym tego zgromadzenia z lat 1607-1610, ozdobić jego wnętrze boga-tym wystrojem sztukatorsko-malarski. Starania te podjął, ponieważ zależało mu na dużym splendorze tej budowli, którą przeznaczył na własne mauzoleum. Do wykonania prac malarskich i sztukatorskich zatrudnił ok. 1628 r. niezidentyfiko-wanych włoskich artystów, kierowanych przez malarza o. V. da Subiaco, przeora rytwiańskiego w latach 1628-32. Sprowadził ich z placu budowy świątyni kame-dulskiej w Bielanach k. Krakowa, którą się opiekował po śmierci fundatora M. Wolskiego w 1630 roku. Przypuszcza się, iż ołtarz gł. (wyk. G. Zimmermann) i ww. wystrój ukończono przed poświęceniem rytwiańskiego kościoła i nadaniem mu wezwania Zwiastowania NMP w dniu 27 IX 1637 roku. Tęczyński nie brał udział w tej uroczystości, gdyż zmarł dwa miesiące wcześniej (12 VII), a jego ciało spoczęło w kościelnej krypcie fundatorskiej. Tuż przed śmiercią zdążył zapisać kamedułom kolejne sumy na utrzymanie i ozdobienie świątyni (m.in. na wykonanie marmuro-wej fasady i dachu z miedzi). Spadkobiercy- córka Izabella z mężem Łukaszem Opalińskim, marszałkiem wielkim koronnym zgodzili się wypełnić jego wolę do-piero w 1655 roku. Wydaje się, iż prace przy kościele realizowano po 1658 r., ale w znacznie skromniejszym zakresie (tylko miedziany dach?), na co wpływ miało zu-bożenie Opalińskich po potopie szwedzkim. W 1704 r. umarł ich syn, starosta no-wokorczyński Stanisław Ł. Opaliński, a dobra rytwiańskie i prawo patronatu nad eremem odziedziczyła jego siostrzenica, hetmanowa koronna Elżbieta Sieniawska. W kolejnych dekadach, dzięki niej w kilku etapach przeprowadzono liczne prace przy świątyni. W pierwszym, w latach 1704-11, zaadaptowano kaplicę pw. św. Ro-mualda i jej kryptę na mauzoleum S. Opalińskiego. W związku z tym w latach 1705-06 zamówiono do nich w warsztacie M. Pomana „marmurowe” elementy wy-stroju- sarkofag dla zmarłego i ołtarz pw. św. Stanisława Kostki, a ok. 1709 r. „marmurowe” epitafium (z portretem mal. C. de Prevot). Równocześnie, w latach 1708-1709, odrestaurowano kościelne polichromie i obrazy pod kierunkiem de Prevot. W drugim etapie, w latach 1717-19, zespół artystów na czele z architektem Giovannim Spazzio zabezpieczył fundamenty i sklepienia w świątyni, kryptę ka-plicy pw. Romualda i odnowił freski (wyk. de Prevot i in.). Następnie, w latach 1724-33 poprawiono część z tych napraw, tym razem pod nadzorem architekta Franciszka Mayera. W tym też czasie, przed 1729 r., de Prevot ze współpracowni-kami namalował nowe obrazy do stalli zakonnych. Pamiętnymi w dziejach obiektu były dwa pożary z latach 1737 i 1741 r., które uszkodziły m.in. wieżę kościelną i wsch. szczyt. Niebawem, bo w latach 1742-48 naprawiono skutki tych katakli-zmów. W 1819 r., po kasacie eremu, kościół stał się filią parafii w Połańcu. W 1860 r. jego kolatorzy- Katarzyna z Branickich i Adam Potoccy przekazują go sando-mierskim reformatom, aby odprawiali w nim msze dla okolicznej ludności. W związku z tym w latach 1860-64 r. został odnowiony i zakupiono do niego ambonę i organy. Po kasacie tego zakonu w 1864 r. świątynia stała się filią parafii staszow-skiej. Kolejne znaczące zmiany w budowli miały miejsce w latach 1922-23, kiedy wg proj. Łukasza Wolskiego przebudowano kaplicę pw. Św. Krzyża, z powodu usy-tuowania w niej grobowca Macieja Radziwiłła. W 1935 r. staraniem wiernych po-wołano przy kościele parafię. W latach 1959-62 i 1973-1999 wykonano przy nim i jego wyposażeniu prace konserwatorskie (odnowiono obrazy, stalle oraz kaplice pw. św. Krzyża i św. Romualda). W 2001 r. bp sandomierski Wacław Świerzawski postanowił dla ratowania zespołu pokamedulskiego powołać w nim Diecezjalny Ośrodek Kultury i Edukacji „Źródło”. Rok później nadano świątyni status rektoralnej, a parafie przeniesiono do nowego obiektu. Od tego momentu do dziś prowadzone są w kościele pokamedulskim gruntowne działania konserwatorskie. W ich wyni-ku odrestaurowano: w latach 2001-11- obrazy ołtarzowe, stiuki w kaplicy św. Jan Chrzciciela i fundamentowanie, a w latach 2017-19 – więźbę i poszycie dachowe oraz część stiuków i fresków w nawie głównej.

Opis

Wczesnobarokowa świątynia pw. Zwiastowania NMP stoi w centrum założenia pokamedulskiego, położonego w otoczeniu gęstych lasów, w odległości 3 km od centrum Rytwian. Jest ona orientowaną pseudobazyliką na planie wydłu-żonego prostokąta, z wysoką, siedmioprzęsłową nawą o dwuprzęsłowym chórze wyodrębnionym za ołtarzem. Po bokach nawy są dwa dwukondygnacyjne ciągi pomieszczeń, na osi przedzielone: na parterze- poprzecznymi przedsionkami, na piętrze- poprzecznymi emporami-przejściami. W przyziemiu w wsch. części ma od pn. – d. kapitularz (ob. kaplica pw. Krzyża Św. z grobowcem Radziwiłłów), a od pd. - dwuprzęsłową zakrystią z bliźnimi miejscem na lavabo i kaplicą pw. św. Ma-rii Magdaleny. W zach. części znajdują się dwie, trójprzęsłowe, prostokątne kapli-ce (pn.- pw. św. Jana Chrzciciela, a pd.- św. Romualda z kryptą S. Opalińskiego). Na piętrze od pn. jest d. biblioteka i archiwum (ob. ekspozycja związana z serialem „Czarne Chmury”). Kościół wystawiono z kamienia i cegły, otynkowano oraz nakry-to dachami dwuspadowym i pulpitowym. Boczne elewacje ma skromne, niemal świeckie w swym wyrazie, rozczłonkowane symetrycznie z wczesnobarokowymi portalem i oknami w dwóch rzędach. Na osi pd. elewacji usytuowana jest trójkon-dygnacyjna wieża zegarowa z hełmem z latarnią. Fasady zach. i wsch. świątyni są dwukondygnacyjne, trójprzęsłowe z rozbudowanymi szczytami, ujętymi w spływy wolutowe ze sterczynami i z oknem termalnym w drugiej kondygnacji. Wejście główne akcentuje wczesnobarokowy portal z 1627 r. (wyk. nieustalony kamieniarz z Chęcin). Wnętrze budowli nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami, kolebko-wo-krzyżowymi (przedsionki i aneksy zakrystii) i stropy (pomieszczenia na pię-trze). Wyraz artystyczny nadaje mu bogata manierystyczna dekoracja stiukowa. W nawie i chórze zakonnym zajmuję ona przestrzeń ponad boazerią i stallami, skła-da się z hermowych pilastrów, podtrzymujących przełamane belkowanie i usza-tych, ornamentalnych ram w polach międzypilastrowych. Stiuki na wszystkich sklepieniach mają kompozycje złożoną z girland i różnorodnych medalionów z polami malarskimi w kartuszowych obramieniach. Ich dopełnieniem są wspaniałe polichromie o tematyce: maryjnej, chrystologicznej, poświęconej śś. benedyktyń-skim, kamedulskim oraz pustelnikom z motywami fauny i flory (wyk. V. da Subiaco i in., przemal. 1 tercja XVIII C. de Prevot i in.). Wyposażenia wnętrza świątyni two-rzą cenne dzieła sztuki, m.in.: wczesnobarokowy ołtarz gł. z po 1632 r. (wyk. G. Zimmermann?) z późnobarokowymi tabernakulum i relikwiarzami z 1730 r. (wyk. Antoni Frąckiewicz?); obrazy ołtarzowe z lat 1625-32, wyk. V. da Subiaco (Madon-na ze śś. Benedyktem i Romualdem, Adoracja Matki Bożej przez śś. benedyktynów i kamedułów, Chrzest Chrystusa, Ukrzyżowanie, Zwiastowanie); w chórze obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z pocz. XVII w. i barokowe stalle z 2 ćw. XVII w. z obra-zami śś kamedulskich i pustelników, wyk. przed 1729 r. Carlo de Prevot i inni (wg grafik Maartena de Vosa z Monumenta Anachoretarum z l. 1593-94); w zakrystii woskowe popiersie Anny Dziurlanki z 4 ćw. XVII w.; w kaplicy pw. św. Romualda trzy Cherubini (wyk. G. Zimmerann?) i „marmurowe” epitafium Stanisława Opa-lińskiego z ok. 1709 (wyk. M. Poman, Stanisław Bielawski, a portret C. de Prevot); w krypcie St. Opalińskiego „marmurowe” ołtarz św. Stanisława Kostki (z rytym ante-pedium wyk. J. Zielawski) i sarkofag z 1705-6 (wyk. M. Poman z warsztatem). Po-nadto warto zwrócić uwagę na „marmurowe” 2 kropielnice i lavabo z ok. 1637 r. (wyk. nieustalony rzeźbiarz z Chęcin lub Sebastiano Venosta ?) oraz nowożytne „marmurowe” i ceglane posadzki (wyk. m.in. nieustalony warsztat z Chęcin i M. Pomana).

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym z rektorem.

Opr. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 19-06-2019 r.

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_BK.69868, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_BK.10812