Odznacza się wyjątkowymi wartościami historycznymi, urbanistyczno-architektonicznymi i naukowymi i należy do najwybitniejszych i najlepiej zachowanych realizacji tego typu w Polsce.

W ciągu swej sześćsetletniej historii Rydzyna stała się areną wydarzeń historycznych poprzez związek z osobami znanymi i zasłużonymi dla historii i kultury polskiej. Od początku XV w. do 1909 r. należała do rodów: Rydzyńskich, Leszczyńskich i Sułkowskich. Zamek rydzyński zajmował król Stanisław Leszczyński, a gościli w nim: król August II Mocny i król Szwecji Karol XII. W latach 1928-1939 w murach dawnej rezydencji działało eksperymentalne Gimnazjum i Liceum im. Sułkowskich - jedna z najlepszych szkół II Rzeczpospolitej.

W kompozycji zespołu rezydencjonalneo-urbanistycznego, która mimo zasadniczych elementów rozplanowania z 1 poł. XV w. ukształtowała się dopiero w ciągu następnych stuleci, uwidoczniły się aspiracje polityczne dawnych właścicieli i swobodne korzystanie z europejskich wzorców artystycznych (francuskiego czy włoskiego baroku i klasycyzmu). Główne budynki i zespoły sprzężone osiowymi ulicami podporządkowane zostały dominującemu oraz najważniejszemu elementowi kompozycji - zamkowi. W prace budowlane na jego terenie zaangażowani zostali wybitni architekci i artyści: Józef Szymon Bellotti - architekt nadworny króla Jana III Sobieskiego, Michelangelo Palloni, Pompeo Ferrari, Karol Martin Franz, Ignacy Graff, Jerzy Neunhertz, Jan Christian Grünewald oraz artyści z kręgu Andreasa Schlütera. Otaczający zamek park zaprojektowany w duchu baroku (chociaż później przekształcony) należał do jednych z pierwszych polskich realizacji z początków XVII w. Zamysł kompozycyjny: podział na kwatery, rozległe perspektywy widokowe i jednorodność architektury, przywodzi na myśl znaczące realizacje francuskie: ogród luksemburski lub otoczenie rezydencji Richelieu w Paryżu.

Historia

Na początku XV w. kasztelan międzyrzecki Jan z Czerniny założył miasto Rydzynę, zbudował zamek i kościół p.w. św. Stanisława (lokacja potwierdzona przywilejem z 1551 r.). Pod koniec XVII w. Rydzyna wraz z okolicznymi majątkami przeszła na własność Leszczyńskich herbu Wieniawa. Na zrębie średniowiecznego zamku powstał barokowy pałac (ok. 1685-1695, arch. Józef Szymon Bellotti), który przebudował w latach 1700-1704 król Stanisław Leszczyński (wg projektu architekta Pompeo Ferrariego). Miasto i zamek zniszczone podczas wojny północnej odbudował hrabia Aleksander Józef Sułkowski herbu Sulima, były minister Augusta II Mocnego. W latach 1738-62 z jego inicjatywy wytyczono osiowe i promieniste aleje oraz ulice wiążące ośrodek miejski z rezydencją i jej nowymi elementami: dziedzińcem honorowym otoczonym oficynami, powiększonym parkiem, zwierzyńcem i folwarkiem w Kłodzie. Za autora projektów architektonicznych oraz regulacji planów Rydzyny wg zasad urbanistyki barokowej uważa się architekta Karola Marcina Frantza. Zbudowano wówczas ratusz (1752 r.) i murowany późnobarokowy kościół p.w. św. Stanisława bpa (1746-51) wzniesiony w miejscu starego. W latach następnych wnętrze kościoła otrzymało dekoracje klasycystyczne projektowane przez architekta i rzeźbiarza Ignacego Graffa, kierującego wieloma pracami prowadzonymi dla kolejnego właściciela Rydzyny - księcia Augusta Sułkowskiego (inicjatora powołania ordynacji rydzyńskiej). Do 1786 r. trwała następna faza rozbudowy rezydencji i ośrodka miejskiego. W 1774 r. do Rydzyny sprowadzony został zakon pijarów, który założył szkołę. Powstało kolegium i konwent (ok. 1780 r.) oraz kościół ewangelicki p.w. Świętego Krzyża (1779-83). Około 1820 r. istniejący przy zamku park w stylu francuskim został przekształcony na angielski. Po śmierci ostatniego ordynata Sułkowskiego w 1909 r. majątek i zamek w Rydzynie przejął rząd pruski na cele szkolne. W 1924 r. zostały one odzyskane przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego; w zamku do 1939 r. funkcjonowało gimnazjum, potem m.in. internat hitlerowskiej młodzieży. W 1945 r. podpalony przez Rosjan zamek uległ poważnym zniszczeniom. Został odbudowany w latach powojennych (1950-65, 1970-1989).

Opis

Zespół rezydencjonalny wraz z otoczeniem urbanistycznym usytuowany jest w północno-wschodniej części Rydzyny. W jego skład wchodzą: okazały zamek (osadzony na kwadratowej platformie otoczonej fosą z mostem), rozległy park (na planie prostokąta także otoczony kanałem, z dużym basenem), położone na północ od nich monumentalne oficyny i budynki gospodarcze (zgrupowane wokół dziedzińca honorowego) oraz założenie ogrodowe z budynkiem strzelnicy. Od strony zachodniej obszar zespołu zamkowego powiązany jest z terenem centrum miasta o kolistym zarysie, niegdyś ograniczonym fosą (dziś zachowaną tylko w partii zachodniej). Centralną częścią założenia miejskiego jest kwadratowy rynek zabudowany przeważnie piętrowymi kamienicami w szczytowym lub kalenicowym układzie. W jego zachodniej pierzei znajduje się ustawiony szczytem piętrowy ratusz, a na środku wotywny rokokowy pomnik św. Trójcy. Na południowy-wschód od rynku położony jest orientowany kościół parafialny z okazałą plebanią. Główne budynki i zespoły sprzężone są osiowymi ulicami. Najważniejsze to: oś wschód-zachód, zamknięta budynkiem ratusza, biegnąca w kierunku zamku (obok dawnego konwentu pijarów) i dalej aleją parkową; oraz oś północ-południe (ulice Wolności, Rzeczypospolitej) przebiegająca od kościoła poewangelickiego przez rynek ku Kłodzie, dawniej kończąca się centralnym placem, przy którym stały nieistniejące obecnie budynki kościoła i szpitala.

Najważniejszym elementem zespołu spinającym całą kompozycję przestrzenną jest czworoboczny zamek z niewielkim dziedzińcem wewnętrznym. O jego sylwecie decydują cztery narożne baszty i ryzality: płytki w zachodniej elewacji i prostokątny w północnej. Murowany z cegły, w partiach najstarszych murów o układzie gotyckim z użyciem kamienia, w pozostałych jest otynkowany. Jego czterokondygnacyjne elewacje zostały ujednolicone w 1 poł. XVII w. Zdobi je rokokowy wystrój, jedynie w części centralnej elewacji ogrodowej zachował się detal z czasów Leszczyńskich (supraporta ponad wejściem). Spośród zrekonstruowanych wnętrz zamkowych wyróżniają się reprezentacyjne sale drugiego piętra: Kolumnowa (zwana też balową), Morska i Czterech Pór Roku oraz umieszczona w głównym ryzalicie klatka schodowa z rzeźbami Marsa i Diany.

Położony w pobliżu kościół p.w. św. Stanisława wzniesiono na planie prostokąta o zryzalitowanych skrajnych przęsłach ścian podłużnych i zaokrąglonych narożnikach. Korpus łączy się z czworoboczną wieżą umieszczoną na osi fasady. Wnętrza świątyni ze sklepieniami żaglastymi zachowały bogaty wystrój sztukatorski. Do terenu cmentarza przykościelnego przylega piętrowa plebania.

Na zamknięciu osi północ-południe (od strony północnej) znajduje się ceglany poewangelicki kościół zbudowany jako salowy z emporami we wnętrzu (obecnie nieużytkowany i częściowo zniszczony). W skład zespołu świątyni wchodzi cmentarz przykościelny i skromny budynek dawnej pastorówki.

Zabytek dostępny.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa, 01-03-2017r.