O istotnym znaczeniu założenia stanowi nie tylko jego wartość historyczna, ale również czytelny układ przestrzenny zespołu oraz zasadniczo nieprzekształcona, wolnostojąca, odznaczająca się walorami artystycznymi pawilonowa zabudowa szpitala, wzniesiona w 2. połowie XIX w. i początku XX w. w stylu neoromańskim, neogotyckim, eklektycznym i wczesnomodernistycznym.

Historia

Szpital św. Juliusza, pierwotnie przeznaczony dla kobiet, powstał z inicjatywy lekarza księcia raciborskiego, Juliusza Rogera, na parceli podarowanej przez miasto. Kompleks budowano etapami w ciągu kilkudziesięciu lat. Najstarsze zabudowania, to jest pawilony „Juliusz” i „Rafał” w południowej części założenia, wzniesiono i oddano do użytku ok. 1869 r. Początkowo szpitalem kierowała fundacja charytatywna, natomiast już w 1871 r. instytucja przeszła w zarząd Śląskiego Związku Rycerzy Maltańskich. W tym samym czasie wzniesiono kaplicę szpitalną św. Juliusza. W 1894 r. z funduszy pochodzących ze zbiórek pieniędzy zakupiono sąsiednie parcele pod budowę kolejnych obiektów szpitalnych. Po 1900 r. wybudowano pozostałe pawilony, to jest aptekę od strony ulicy 3 Maja, późniejszy oddział dermatologiczny od strony ulicy Miejskiej, a w latach 1911-1912 budynek pralni z kuchnią. W okresie powojennym do pawilonu apteki dostawiono od północy budynek pogotowia, natomiast w latach 90. budynek kotłowni. Całość kompleksu szpitalnego wraz z likwidacją placówki w 2000 r. została wyłączona z użytku.

Opis

Kompleks dawnego szpitala św. Juliusza usytuowany jest w południowej części śródmieścia Rybnika, w kwartale ulicy 3 Maja, Miejskiej, Klasztornej oraz Tęczowej. Poszczególne pawilony rozlokowano wzdłuż granic założenia, wyznaczając wewnętrzny dziedziniec szpitalny. Główny wjazd na teren szpitala mieścił się pierwotnie od strony ulicy Klasztornej, naprzeciw klasztoru Urszulanek, natomiast obecny znajduje się od strony ul. Miejskiej. W południowej części założenia mieszczą się główne gmachy szpitalne skomunikowane łącznikiem, to jest pawilon „Juliusz” i „Rafał” oraz kaplica szpitalna w narożu południowo-wschodnim. Od strony ulicy 3 Maja znajduje się budynek dawnej apteki wraz z dobudowaną wtórnie częścią pogotowia, z kolei od strony ulicy Miejskiej gmach dawnego oddziału dermatologicznego. W głębi dziedzińca szpitalnego, w sąsiedztwie apteki znajduje się budynek dawnej pralni, przylegający do współczesnej kotłowni.  Zabudowę szpitala cechuje zróżnicowanie formy, gabarytów i stylistyki, związane z odmiennym przeznaczeniem i czasem powstania poszczególnych pawilonów. Najcenniejsze i najbardziej monumentalne w zespole pawilony „Juliusz” i „Rafał” są obiektami ceglanymi, wzniesionymi na planie wydłużonych prostokątów w formie zwartych, piętrowych brył krytych dachami siodłowymi i urozmaiconych ryzalitami zwieńczonymi szczytami, wieżyczką z hełmem oraz oszczędnym neogotyckim i neoromańskim detalem architektonicznym. Przylegająca do pawilonu „Juliusz” od wschodu kaplica jest obiektem ceglanym, neoromańskim,  wzniesionym na planie krzyża greckiego w formie sześciennego korpusu zwieńczonego kopułą na ośmiobocznym bębnie, z dostawionymi z czterech stron krótkimi ramionami krytymi dwuspadowych daszkami, w tym prezbiterium zamkniętym poligonalnie. Jednoprzestrzenne, eklektyczne wnętrze kaplicy mieści m.in. neoromańskie ołtarze boczne oraz neogotyckie figury świętych w niszach ściennych. Wczesnomodernistyczny pawilon dawnego Oddziału Dermatologicznego jest obiektem ceglanym, wzniesionym na planie litery L, złożonym z dwóch jedno- i dwukondygnacyjnych, zryzalitowanych skrzydeł krytych wielopłaszczyznowymi dachami i urozmaiconych symetrycznym rozstawem rzędów wąskich otworów okiennych oraz tynkowanym detalem architektonicznym. Eklektyczny, ceglany pawilon dawnej apteki wzniesiony jest na planie krótkiego prostokąta w formie jednopiętrowego, zwartego budynku zwieńczonego czterospadowym dachem z wysokimi kominami i facjatą oraz przylegającego od południa półkolistego ryzalitu mieszczącego klatkę schodową. Niewielka, ceglana pralnia charakteryzuje się niską, prostopadłościenną bryłą artykułowaną oszczędnym, historyzującym detalem architektonicznym.

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt jest dostępny z zewnątrz.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 09.10.2014 r.

Bibliografia

• Karty ewidencyjne zabytków architektury i budownictwa, oprac. przez R. Rajnich (1993), Archiwum WUOZ w Katowicach: Zespół szpitala nr 1 w Rybniku (Karta ogólna); Pralnia z budynkiem gospodarczym w zespole szpitala miejskiego nr 1; Pawilon „Juliusz” (z przewiązkami) szpitala miejskiego nr 1; Budynek oddziału dermatologicznego szpitala miejskiego nr 1; Budynek biura, apteki i oddziału pomocy doraźnej szpitala miejskiego nr 1.
• Zabytki Sztuki w Polsce. Śląsk, S. Brzezicki, C. Nielsen (red.), Warszawa 2006.