Miejsce to jest jednym z bardziej znaczących punktów na Szlaku Piastowskim oraz w polskiej części Szlaku św. Jakuba i jednym z najważniejszych elementów Szlaku Romańskiego. Badania archeologiczno-historyczne, prowadzone na wyspie od połowy XIX wieku do dzisiaj, wciąż dostarczają nowych informacji o przeszłości tego miejsca.Celem ochrony wyspy i jej bliższego i dalszego otoczenia wokół otuliny Jeziora Lednica powołano w roku 1988 Lednicki Park Krajobrazowy.

W skład Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy wchodzą również inne stanowiska archeologiczne: grody w Gieczu, Grzybowie i w Radzimiu oraz Wielkopolski Park Etnograficzny w Dziekanowicach.

Historia Ostrowa Lednickiego

Ostrów Lednicki - miejsce, w którym pierwsi piastowscy władcy wznieśli jedną ze swych siedzib, to największa (ok. 7,5 ha) spośród trzech wysp Jeziora Lednica. Jest ona naturalnym terytorium obronnym przyciągającym ludzi od epoki kamienia.Niemal od początków wczesnego średniowiecza, od VII do połowy IX wieku, istniała na wyspie osada otwarta. W końcu IX wieku, w południowo-zachodniej części Ostrowa wzniesiono niewielki gródek plemienny o średnicy około 40m.Jednak tym co dzisiaj zwraca szczególną uwagę naukowców i turystów z całego świata są pozostałości grodu Mieszka I i Bolesława Chrobrego, ich pałacu i kościołów.Za ich panowania gród odgrywał w państwie bardzo ważną rolę. Odkryte w kaplicy pałacowej dwa baseny chrzcielne pozwalają przypuszczać, że właśnie tutaj w 966 roku mógł przyjąć chrzest książę Mieszko I lub osoby z jego najbliższego otoczenia. Tu miał przyjść na świat Bolesław Chrobry, który w roku 1000 gościł na Ostrowie cesarza Ottona III pielgrzymującego do grobu św. Wojciecha.Kres czasów świetności lednickiej rezydencji związany jest z politycznym załamaniem wczesnopiastowskiego państwa (walki o władze po śmierci Bolesława Chrobrego, reakcja pogańska oraz najazd księcia czeskiego Brzetysława). Po tych wydarzeniach, około połowy XI wieku wyspa staje się siedzibą kasztelana. Z biegiem czasu Ostrów coraz bardziej tracił na znaczeniu, zaś sam kasztelan rezydował w niedalekich Pobiedziskach. Schyłek osadnictwa średniowiecznego na Ostrowie Lednickim związany jest z najazdem krzyżackim w 1331r.

Badania archeologiczne

Pierwsze wzmianki na temat Ostrowa Lednickiego opublikowano już w 1822 roku, ale bardziej szczegółowy opis wyspy zawarł w swoich „Wspomnieniach Wielkopolski” Edward Raczyński w 1843 roku. Tam też umieszczono rycinę lednickiej arkady. W początkach lat 40-tych XIX wieku właściciel wyspy potraktował ruiny pałacu jako skład surowca budowlanego. Wywieziono stąd wówczas około 400 wozów kamienia, a wapienne detale architektoniczne przepalono na wapno. W 1845 roku podjęto pierwsze badania wyspy, w trakcie których wykonano jedne ze starszych prowizorycznych planów. Dopiero po 1856 roku i zakupie Ostrowa Lednickiego przez hrabiego A. Węsierskiego, nastąpiła wzmożona działalność badawcza. Jej wynikiem była pierwsza monografia (1876 r.) lednickiej budowli kamiennej autorstwa M. Sokołowskiego z Krakowa. Kolejne badania (1932-1935) koncentrowały się na znajdującym się wewnątrz grodu cmentarzysku. Po II wojnie światowej podjęto dalsze prace w ramach badań milenijnych (1948-1966). Od 1959 roku (z przerwami) prowadzone są również archeologiczne badania podwodne, w wyniku których odkryto pozostałości mostów, łodzie dłubanki oraz część spośród lednickiej kolekcji zabytków. W 1969 roku do ochrony Ostrowa Lednickiego powołano Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy (wcześniej, do roku 1975 pod nazwą Muzeum Początków Państwa Polskiego).

W 1994 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Wałęsa nadał Ostrowowi Lednickiemu status Pomnika Historii.

Ostrów Lednicki w kulturze

Swoistym uzupełnieniem badań są podania ludowe, które zainspirowały nie tylko XIX-wiecznych badaczy, lecz również J. I. Kraszewskiego opisującego w „Starej baśni” dzieje bajeczne wyspy Ostrowem zwanej.

Opis grodu

Usytuowany w południowej części wyspy gród piastowski, o powierzchni około 2,5 ha otoczony był widocznym do dziś wałem. Jego wysokość dochodziła do 12m (obecnie wynosi ona około 8 m), a długość niemal do 0,5 km. Jeszcze i dziś doskonale czytelny w terenie wał zbudowano z drewna i ziemi w konstrukcji rusztowej. By uzyskać odpowiednią do jego wzniesienia ilość drewna wycięto około 80 ha lasu. Dodatkowym wzmocnieniem zewnętrznego skłonu tej konstrukcji były umieszczone w niektórych miejscach bruki kamienne. W trakcie badań wyróżniono 3 fazy budowy wału:

• I faza - 1. połowa X wieku,
• II faza - 2. połowa X wieku,
• III faza - 2. połowa XI - XII wieku.

W różnych okresach (już od 2. połowy X w.) w bezpośrednim sąsiedztwie niektórych fragmentów wału, a nawet na samej fortyfikacji wznoszono domostwa lub obiekty o funkcji gospodarczej. Oprócz wałów w skład obronnego założenia grodu wchodziły umocnienia zachodniego brzegu Ostrowa Lednickiego. Zaobserwowano je na długości kilkudziesięciu metrów i szerokości dochodzącej do 10m. Tworzyła je regularna konstrukcja skrzyniowa, wzmocniona elementami stężeniowo-palowymi oraz belkami hakowymi. Wymiary „kratownicy” wynosiły około 190-230cm na 200-250cm. Konstrukcję tę od strony lądu dodatkowo wzmacniała i stabilizowała ściana oporowa zbudowana z pięciu częściowo nachodzących na siebie dębowych bali o średnicy dochodzącej do 0,5m. Chronologię umocnień ustalono przy pomocy serii dat ścięcia drewna wykorzystanego do ich budowy na lata między 970 a 990, ze wskazaniem na koniec lat 80-tych X wieku. Na liczącym blisko 1 hektar wnętrzu grodu - majdanie, usytuowano w czasach świetności budowle kamienne - pałacowo-sakralną i kościół. Towarzyszyły im również różnej wielkości budynki drewniane. Większość z nich to pozostałości domostw, a niektóre mogły pełnić inne funkcje (np. skryptorium). W drugiej połowie XI wieku, w czasach kasztelanii, na majdanie grodu założono cmentarz, na którym chowano zmarłych do początków XIV wieku. Na powierzchni niemal 3500m2 odkryto około 2000 pochówków. Było to cmentarzysko rzędowe, z grobami usytuowanymi na osi wschód-zachód, z głową po stronie zachodniej. W niektórych miejscach odkryto nawet 2-3 poziomy pochówków. Jeden mieścił szczątki kobiety, tzw. gigantki (około 215cm wzrostu, przy średniej dla kobiet 153cm, a dla mężczyzn 165cm). W południowo-zachodniej części grodu, za czasów Mieszka I wzniesiono kamienne palatium (które było kilkakrotnie przebudowywane). Budowla, usytuowana na osi wschód-zachód, składa się z pałacu i przylegającej do niego od wschodu kaplicy dworskiej. Wzniesiona została z płytek kamiennych spajanych zaprawą gipsową (styl preromański). Ustalono, że jej rozwój obejmował 3 fazy chronologiczno-funkcjonalne. W pierwszym okresie, datowanym na 2. poł. X w., pełniła ona (wg jednej z hipotez) funkcję baptysterium z pałacem biskupim o czym świadczą 2 baseny chrzcielne. W fazie drugiej, po przebudowie u schyłku Xw., funkcja budowli uległa zmianie. Pełniła ona rolę pałacu książęcego z kaplicą dworską. Budowla ulega zniszczeniu w latach 30-tych XI w. W fazie 3. przebudowano kaplicę, w miejsce pałacu dobudowano do niej prostokątne pomieszczenie (w stylu romańskim) z emporą. Ta forma budowli łączy się przypuszczalnie z założonym wówczas cmentarzem. Kaplica pałacowa ma formę krzyża greckiego (równoramiennego), a widoczne wewnątrz pozostałości klatki schodowej świadczą o istnieniu wówczas drugiej kondygnacji. W ramionach krzyża (północnym i południowym) odkryto pozostałości dwóch gipsowych basenów chrzcielnych. Pozwala to domniemywać, iż właśnie tu, w roku 966, przyjął chrzest Mieszko I, a wraz z nim symbolicznie całe państwo. Dodatkowym argumentem przemawiającym za baptyzmalnym charakterem kaplicy jest usytuowana w jej południowo-zachodniej części studnia, z której czerpano wodę potrzebną w trakcie liturgii chrzcielnej. Od strony zachodniej w XII lub XIII wieku dobudowano (w stylu romańskim) do kaplicy kolejne pomieszczenie (tzw. kryptę), które interpretuje się jako podstawę wieży. W jego wnętrzu również odkryto pochówki. Zachodnią część założenia stanowił dwukondygnacyjny, prostokątny pałac z wejściem od strony południowej. Budowla ta pełniła funkcje reprezentacyjno-mieszkalne a największym jej pomieszczeniem była tzw. aula, której strop podtrzymywały 2 filary. Ich podstawy są do dziś widoczne. Chociaż interpretację o lednickim baptysterium podziela większość badaczy, to już pogląd o Ostrowie Lednickim jako siedzibie biskupa Jordana jest krytykowany. Na ogół dominuje koncepcja interpretująca te architektoniczne relikty jako pałacowo-sakralną w typie karolińsko-ottońskich siedzib władców. W ostatniej fazie miejsce to stanowić mogło siedzibę kasztelana. W północnej części grodu, w 2. połowie X wieku wzniesiono inną kamienną (lub, jak sądzą niektórzy, drewnianą) budowlę - kościół grodowy. Jego pozostałości zostały odkryte w 1961 roku. Również i on, tak jak palatium, usytuowany został na osi wschód-zachód. Budowla ta składała się z kwadratowej nawy, prostokątnego prezbiterium i przylegających do nich od północy trzech niewielkich aneksów, pełniących min. funkcje liturgiczne i funeralne. W centrum nawy odkryto dwa kamienne grobowce. Takie ich umiejscowienie świadczy o szczególnej pozycji pochowanych w nich osób. Kolejnym dowodem potwierdzającym wysoką rangę zmarłych jest odnaleziona w mniejszym z nich złota obrączka. Były to najprawdopodobniej grobowce synów Bolesława Chrobrego. W najbliższym sąsiedztwie kościoła odkryto szereg cennych przedmiotów liturgicznych: staurotekę (relikwiarz drzewa Krzyża Świętego), grzebień z kości słoniowej, fragmenty kościanej okładziny skrzyneczki relikwiarzowej, krzyżyk i trybularz. Zabytki te mogą potwierdzać przypuszczenie, że w 2. poł. X w. budowla ta pełnić miała funkcję katedry, z pewnością zaś stanowiła skarbiec cennych relikwiarzy.

Otoczenie grodu

Zainteresowania historią Ostrowa Lednickiego skupiano głównie na badaniach samego grodu i znajdujących się tam ruin budowli kamiennych. Dopiero w latach 60-tych XX wieku zwrócono większą uwagę na podgrodzie, koncentrując się na przyczółkach obydwóch mostów. Pomimo znikomego stanu rozpoznania terenu, udało się zarejestrować w okolicach tychże przyczółków pozostałości zwartej, wielofazowej (1. poł. X - XII wieku) zabudowy podgrodzia. W sąsiedztwie mostu zachodniego, na wyniesieniu, mogło znajdować się miejsce handlowe, wystąpiła tam bowiem duża ilość odważników, ramię wagi oraz monety. Najprawdopodobniej na terenie podgrodzia działali również okresowo liczni rzemieślnicy, min.: garncarz, cieśla, rogownik, odlewnik, garbarz-rymarz, których śladem są dosyć liczne pozostałości produkcyjne, narzędzia i odpady (skrzynia do składowania gliny, koło garncarskie, półprodukty wyrobów, zrzynki ołowiane, ścinki skórzane). Wraz z budową grodu, jego umocnień i monumentalnych obiektów świeckich i sakralnych wzniesiono dwa mosty łączące Ostrów Lednicki z lądem stałym. Widoczne do dziś dwa rzędy wbitych w dno jeziora pali wyznaczają przebieg mostu zachodniego - „poznańskiego”. Ustalono, że mosty opierały się na wiązkach 3-5 pali łączonych jarzmami poprzecznymi i wzdłużnymi. Wysokość niektórych z nośnych pali sięgała do 12-14m. Jezdnia mostu, którego długość dochodziła do 470m, była na tyle szeroka (około 4,5m), że można było na nim prowadzić swobodny, ciągły ruch w obu kierunkach. Most ten użytkowano niemal 100 lat (2. poł. X - poł. XIw.). W pobliżu mostu umieszczona została drewniana łódź dłubanka, stanowiąca część podwodnej ekspozycji plenerowej. Most wschodni - „gnieźnieński” zbudowany był podobnie jak most zachodni. Jego długość była jednak znacznie mniejsza i wynosiła około 180m. Obydwie z nawodnych konstrukcji były kilkakrotnie naprawiane. Po walkach w latach 30-tych XI wieku, zniszczeniu rezydencji i spaleniu mostów, odbudowano tylko jeden z nich - właśnie wschodni, który funkcjonował prawdopodobnie do schyłku XII wieku. W trakcie badań wyspowego przyczółka tego mostu odkryto szereg przedmiotów codziennego użytku, min.: naczynia ceramiczne i drewniane (garnki, drewniane talerze, łyżki, czerpaki, wiadra), narzędzia (pałki ciesielskie, dłuta, fragmenty kamiennych żaren, topory), noże, liczne skóry (fragmenty butów, pochewki noży). Oprócz nich wystąpiły tam również wczesnośredniowieczne monety i ozdoby (min.: złota nitka, kabłączek skroniowy oraz bogato ornamentowane okucie pochewki noża). Na lądzie stałym, w pobliżu mostów, istniały osady stanowiące wraz z wyspowym podgrodziem bezpośrednie zaplecze gospodarcze grodu lednickiego. W 2. połowie XI wieku w części osady na brzegu zachodnim powstał cmentarz funkcjonujący aż do XIII wieku. Do tej pory odkryto na nim około 1600 pochówków. Podobnie jak na Ostrowie Lednickim było to cmentarzysko rzędowe, z grobami usytuowanymi na osi wschód-zachód, z głową po stronie zachodniej lub wschodniej. Zaobserwowano tutaj różne konstrukcje grobów. Zmarłym do grobów dawano ich rzeczy osobiste, a czasem świadczące o ich randze. Odkryto tu min. również ciekawy pochówek kobiety zakażonej tasiemcem - bąblowcem (jego zwapniałą torbiel odkryto w okolicach żeber).

Ekspozycja muzealna

Część spośród dawnej zabudowy folwarku w Dziekanowicach, przy siedzibie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, zaadaptowano do celów wystawienniczych. W największym z budynków mieści się obecnie stała wystawa archeologiczna „Ostrów Lednicki. Pod niebem średniowiecza”. Prezentuje ona najciekawsze znaleziska i wyniki najnowszych badań Ostrowa Lednickiego i jego najbliższego zaplecza.

Badania podwodne

Pierwsze badania podwodne wód Jeziora Lednica przeprowadzono w ramach badań milenijnych, w latach 1959 - 1961. Zlokalizowano wtenczas relikty dwóch mostów - wschodniego i zachodniego, łączących Ostrów Lednicki z lądem, odkryto także hełm z nosalem, groty włóczni i łodzie dłubanki (łącznie kilkaset egzemplarzy militariów). Dalsze badania podwodne podjęto dopiero po upływie dwudziestu lat, w 1982 r., i kontynuuje się je do dzisiaj. Są to systematyczne badania reliktów mostów i okolic brzegów wyspy. Prace te prowadzi Zakład Archeologii Podwodnej Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu.

Oprac. Danuta Banaszak i Arkadiusz Tabaka, Dział Archeologiczny Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy