Formą architektoniczną budowla nawiązuje do typu murowanych kościołów wiejskich z początku XIII w. na terenie Saksonii i Starej Marchii.

Historia

Obszary położone na ziemiach pogranicznych Pomorza, Ziemi Lubuskiej i Wielkopolski, między Odrą, Wartą a Myślą w pierwszych dekadach XIII stulecia były terenem penetracji zakonów rycerskich templariuszy i joannitów wspieranych przez rywalizujących o te ziemie książąt dzielnicowych. Władca Księstwa Pomorskiego, książę Barnim I w latach 1234 i 1235 nadał templariuszom 200 łanów ziemi wraz z wioską Dargomyśl, a następnie całą ziemię bańską. Zakonnicy na początku lat 40. XIII wieku rozpoczęli budowę swej siedziby - komandorii usytuowanej nad rzeką Rurzycą. Badania archeologiczno-architektoniczne terenu dawnej komandorii w Rurce przekonują, że pod względem układu przestrzennego była ona typem zamku-folwarku i miała przede wszystkim funkcję gospodarczą. Jej obronność wynikała z usytuowania na bagnach, a nie z rozbudowanych fortyfikacji. Siedziba templariuszy w Rurce była usytuowana na wzniesieniu o eliptycznym kształcie otoczonym bagnistymi rozlewiskami Rurzycy. Głównym zadaniem komandorii było dostarczanie dochodów do ośrodka nadrzędnego. Wolno stojąca kaplica była usytuowana na południowym skraju majdanu o nieregularnej zabudowie.

Dokładna data budowy kaplicy nie jest znana. Ogólne wzmianki źródłowe umożliwiają określenie w przybliżeniu czasu jej powstania na lata między 1244 r., kiedy osiedli tu zakonnicy, a 1248 r. kiedy Rurkę wizytował biskup kamieński Wilhelm. Istnieje przypuszczenie, że celem tej wizyty było poświęcenie kaplicy.

Po rozwiązaniu zakonu templariuszy w 1312 r. papież Klemens V wydał decyzję o przekazaniu ich dóbr joannitom. Nowi właściciele zasiedlili Rurkę w 1329 r. W latach 70. XIV w., komandor joannitów Wilhelm Holsten wszedł w przewlekły zatarg z rycerskim rodem von Wedlów, co spowodowało zbrojny najazd w 1373 r. na komandorię, spalenie zabudowań, rabunek i sprofanowanie kaplicy. Za zgodą księcia Swantibora (Świętobora) III i Bogusława VII w 1377 r. joannici opuścili zniszczoną komandorię, a nową siedzibę założyli w Swobnicy. Na terenie dawnej komandorii nadal funkcjonował folwark należący do swobnickich dóbr zakonnych. Kaplica służyła liturgii do 1490 r., tj. do czasu wybudowania kościoła we wsi. Po rozwiązaniu zakonu joannitów w 1648 r. majątek wraz z kaplicą przejęli margrabiowie brandenburscy ze Schwedt. W XVIII w. kaplicę zaadaptowano na magazyn zboża dzieląc jej wnętrze na dwie kondygnacje. W XIX stuleciu majątek zmieniał parokrotnie właścicieli. W 1874 r. wybuchł pożar we wnętrzu dawnej kaplicy, a następnie przebudowano na gorzelnię przemurowując ścianę południową, szczyty, koronę murów, okna i drzwi. We wnętrzu wstawiono żelbetowe stropy i słupy. Przy elewacji północnej wybudowano komin. Gorzelnia funkcjonowała do 1945 r.

Po zakończeniu działań wojennych majątek został znacjonalizowany i przejęty przez Państwowe Gospodarstwo Rolne. Kaplica była użytkowana na cele magazynowe do 1973 r. W latach 1995-2004 przeprowadzono specjalistyczne badania architektoniczne i niezbędne prace konserwatorsko-budowlane zabezpieczające oryginalną substancję obiektu. We wnętrzu kaplicy, w zachodniej części korpusu odkryto mur z kamiennych kwadr stanowiący podwalinę empory organowej. Trwale zabezpieczona budowla pozostaje nie użytkowana. Kaplica jest własnością prywatną.

Opis

Kaplica znajduje się w zespole dworsko-parkowym oddalonym ok. 1 km na północ od zabudowań wiejskich. Dojazd do kaplicy wiedzie wąską brukowaną drogą przecinającą park dworski.

Kaplica jest usytuowana na terenie otwartym, porośniętym murawą. Wzniesiona na planie dwuczłonowym złożonym z prostokątnej nawy o wymiarach 10,86 x 8,80 m oraz węższego, prostokątnego prezbiterium o wymiarach 7,05 x 5,82 m. Prezbiterium jest nieznacznie niższe od nawy, obie części nakryte nowymi dachami dwuspadowymi. Mury obwodowe kaplicy zostały wzniesione na kamiennym fundamencie w technice zbliżonej do opus emplectum, z warstwą zewnętrzną z regularnie obrobionych granitowych kwadr i z cegły produkowanej fabrycznie. U podstawy budowli wyodrębniono fazowany cokół. Ściany zachowały oryginalny układ do wysokości 20 warstw nad cokołem w prezbiterium oraz 19 - 20 warstw w obrębie nawy. W ścianie południowej duże ubytki muru kamiennego wypełniono cegłą maszynową. Szczyt zachodni jest murowany z cegły i kamiennych otoczaków. Szczyt wschodni został zbudowany współcześnie w konstrukcji ryglowej z wypełnieniem z cegły. W ścianach prezbiterium zachowały się trzy rozglifione okna zamknięte półkoliście. W ścianie północnej korpusu nawowego widoczna jest arkada ostrołukowego portalu wtórnie zamurowana cegłą, mieszcząca obecnie wejście do wnętrza kaplicy zamknięte łukiem odcinkowym. Po obu stronach portalu czytelne są otwory okienne, obecnie zamurowane. W górnej partii ściany północnej zachowały się dwa okna zamknięte łukami pełnymi. Znaczne partie ściany południowej nawy zostały wtórnie przemurowane przy użyciu cegieł. W górnej partii ściany zachodniej pozostał widoczny zarys okulusa wypełniony cegłą. Wnętrze kaplicy jest jednoprzestrzenne, przykryte otwartą więźbą dachową. Wschodnia ściana prezbiterium zachowała czytelny zarys sklepienia wraz z dwoma wspornikami w narożach. W niewielkiej odległości od ściany zachodniej zachował się mur z granitowych kwadr - domniemany fundament empory.

Własność prywatna. Obiekt zamknięty.

Opac. Anna Walkiewicz, 30.06.2015 r.

Bilbiografia

• Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii. Budownictwo sakralne w okresie Askańczyków i Wittelsbachów, Poznań 2000r., s. 213, n
• Kalita-Skwirzyńska K., Rurka, woj. szczecińskie. Kościół templariuszy oraz zespół budynków podworskich. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, PP PKZ Oddział Szczecin 1976r., m-pis w archiwum Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie.
• Kalita-Skwirzyńska K., Kaplica templariuszy. Rurka, gm. Chojna, woj. zachodniopomorskie. Karta ewidencyjna, 2004 r., w archiwum Wojewódzkiego Zachodniopomorskiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie.
• Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin. Der Kreis Greifenhagen, Stettin 1902, s. 282.
• Łaniecka M., Zespół folwarczny. Rurka, gm. Chojna, woj. szczecińskie. Karta ewidencyjna, 1990 r., w archiwum Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie.
• Płotkowiak M., Kwilecki St., Problemy odbudowy kaplicy templariuszy w Rurce, w: W cieniu trzech katedr, cz. II. Materiały z sesji z konferencji naukowej 22 kwietnia 1999r., Szczecin 2001r., s. 59-68.
• Radacki Z., Średniowieczne zamki Pomorza Zachodniego, PWN Warszawa 1976r., s.107 i nn.
• Świechowski Z., Architektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku, Poznań 1950, s. 15.