Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

linia kolei wąskotorowej Rudy-Markowice - Zabytek.pl

linia kolei wąskotorowej Rudy-Markowice


infrastruktura kolejowa przełom XIX/XX w. Rudy

Adres
Rudy

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. raciborski, gm. Kuźnia Raciborska - obszar wiejski

Zespół kolejki wąskotorowej jest jedynym w regionie przykładem tego typu założeń chronionym ze względu na walory zabytkowe, w tym autentyzm substancji zabytkowej i zachowanie większości integralnych elementów założenia, wpisujących się w górnośląski krajobraz kulturowy, wartości historyczne oraz wyjątkową rolę zespołu na tle innych tego typu w regionie.

Historia

Budowę pierwszej kolei wąskotorowej rozpoczęto w 1851 r. Celem inicjatywy było skomunikowanie wszystkich zakładów przemysłowych z mniejszymi miejscowościami, jako uzupełnienie istniejącej już kolei szerokotorowej łączącej najważniejsze miasta regionu. Utworzona przez Spółkę Akcyjną Kolej Górnośląska pierwotna trasa kolejki Gliwice - Racibórz przebiegała przez miejscowości: Trynek, Bojków, Mysia Góra, Nieborowice, Pilchowice, Stanica, Rudy Raciborskie, Paproć, Szymocice, Nędza, Babice, Markowice. W okresie początkowej eksploatacji linii do siły pociągowej wykorzystywano konie (tzw. Rossbahn), natomiast na 1872 r. wprowadzono lokomotywy parowe. W latach 1896-1901, niezależnie od istniejącej linii, wybudowano jej nowy odcinek łączący Gliwice, Trynek, Racibórz i Płonia, przynależący do Spółki Akcyjnej Powszechnych Niemieckich Kolei Dojazdowych z Berlina (Allgemeine Deutsche Kleinbahn Gesellschaft) i wykorzystywany zarówno do przewozów towarowych, jak również osobowych. W 1899 r. uruchomiony został odcinek Gliwice-Trynek - Rudy o długości 23,5 km, w 1901 r. odcinek Rudy - Paproć, w kolejnym roku odcinek Paproć - Markowice, a w 1903 r. odcinek Markowice - Planie (ob. Płonie w Raciborzu). Łączna długość trasy wyniosła 51 km. Natomiast w 1906 r. oddano odcinek Gliwice Trynek - Gliwice Wąskie. Wraz ze stworzeniem nowego odcinka wybudowano infrastrukturę kolejową, w tym m.in. obiekty inżynierskie oraz zespoły stacyjne, realizowane wg kilku typowych projektów opracowanych przez Maxa Hahna, Artura Kopela i Richarda Wekerowa z firmy Kramer&Co. Jako pierwsza spośród wówczas wybudowanych powstała stacja w Trynku. Eksploatacja kolejki na odcinku Rudy - Racibórz została w latach 30. XX w. czasowo zawieszona aż do wybuchu wojny. Po 1945 r. linia została połączona z siecią innych kolejek wąskotorowych na terenie Górnego Śląska. Jednocześnie wybudowano nowe przystanki kolejowe w Szymocicach, Stodołach, Mysiej Górze i w rejonie kopalni Gliwice. Powstała w ten sposób kompletna i najpopularniejsza sieć komunikacyjna na terenie regionu, wykorzystywana masowo do lat 70. XX w. Spadek popularności, prowadzący do stopniowej likwidacji kolejki wąskotorowej zapoczątkowało uruchomienie stałej komunikacji autobusowej na trasie Gliwice - Racibórz. Od lat 70. XX w. kolejka wykorzystywana była do przewozu węgla i artykułów rolnych. W latach 1976 - 1980 realizowana była modernizacja linii, polegająca na wymianie trakcji, w tym m.in. szyn i podkładów kolejowych. W latach 80., wraz ze spadkiem wykorzystywania kolejki, z użytkowania wyłączona została linia na odcinku Rudy - Racibórz Markowice, natomiast w 1991 r. likwidacji uległy wszystkie przewozy na trasie kolejki. W kolejnych latach kolejka uruchomiona została ponownie na krótko na trasie Nieborowice - Stanica. Obecnie kolejka wykorzystywana jest do przewozów turystycznych jedynie na sześciokilometrowym odcinku Rudy - Paproć - Stanica.

Opis

Zespół kolejki wąskotorowej Bytom-Karb-Markowice składa się z układu torowego, budynków stacyjnych oraz konstrukcji inżynierskich. Trasa liczy około 43 km długości i łączyła pierwotnie miasta GOP, w tym Bytom i Gliwice z Markowicami, Nędzą, Rudami, Stanica, Pilchowicami i Nieborowicami. Linia w dużej części przebiega przez tereny rolnicze i leśne, o zróżnicowanej rzeźbie terenowej, na przecięciu z wieloma ciekami wodnymi. Trakcja kolejki składa się z toru o szerokości 785 mm na podkładach drewnianych bądź żelbetowych. W zespole kolejki, na odcinkach wpisanych do rejestru zabytków, znajduje się siedem jednoprzęsłowych mostów kolejowych: most na Kłodnicy (gmina Gliwice, 17,979 km), most na Młynówce (gmina Pilchowice, 28,951 km), most na Bierawce (gmina Pilchowice, 29,129 km), most na Rudzie (gmina Kuźnia Raciborska, 42,354 km), most na Suminie (gmina Nędza, 54,105 km) oraz dwa mosty nad strumieniami (gmina Nędza, 54,926 km i gmina Markowice, 61,178 km). Sześć spośród siedmiu budowli to obiekty stalowe, natomiast jedna (most na Kłodnicy) wykonana jest z żelbetu. W grupie obiektów o blachownicowej konstrukcji przęseł spotykane są zarówno rozwiązania oparte na blachownicach nitowanych (most na Bierawce, most na Rudzie i na strumieniu, gmina Markowice), jak i na przęsłach zbudowanych z belek dwuteowych (most na Młynówce). Spośród mostów o przęsłach kratownicowych, wyróżnia się kratownice nitowane (most na Suminie), kratownice wsparte na dźwigarach walcowanych (most nad strumieniem, gmina Nędza) oraz kratownice żelbetowe (most na Kłodnicy). Zróżnicowany jest również materiał, z którego wykonane są przyczółki mostów wraz ze skrzydłami. Przeważają przyczółki ceglane (most na Młynówce, most na Bierawce, most na Suminie, most na Rudzie i nad strumieniem, gmina Markowice i gmina Nędza), natomiast pozostałe wykonane są z żelbetu (most na Kłodnicy) bądź ceglane, wzmocnione betonem (zachodni przyczółek mostu nad strumieniem, gmina Nędza). W zespole znajduje się ponad dwadzieścia przepustów kolejowych o zróżnicowanej budowie i wielkości, dostosowanej do warunków terenowych, wysokości nasypu i szerokości cieku wodnego. Są to przede wszystkim obiekty jednoprzęsłowe usytuowane nad strumieniami i ciekami, o zróżnicowanej konstrukcji i materiale. W grupie wyodrębnić można trzy zasadnicze konstrukcje przęseł: sklepione, płaskie i rurowe. Fundamenty przepustów sklepionych i płaskich wykonane są z elementów kamiennych i ceglanych, natomiast same sklepienia (ewentualnie ostrogi) wymurowano z cegły. W przypadku przepustów płaskich belka ponad otworem wykonana jest z kamienia. Przepusty rurowe wzniesione są przy użyciu żelbetu. Wiadukt, położony na terenie Gliwic, jest obiektem jednoprzęsłowym, usytuowanym na przecięciu z obecną ulicą Rybnicką, wykonanym z blachownicy nitowanej, z jazdą dołem i przyczółkach betonowych. Na trasie kolejki znajdowało się osiem zespołów budynków dworcowych w następujących miejscowościach: Gliwice Trynek, Gliwice Bojków, Nieborowice, Pilchowice, Stanica, Rudy Paproć, Rudy oraz Nędza. Większość spośród nich to zespoły niewielkie, trójelementowe, złożone z budynku stacyjnego, sąsiadującego z nim magazynu towarowego oraz położonego w niedalekim oddaleniu budynku gospodarczego, służącego pierwotnie jako składzik, warsztat oraz szalety. Tego typu zespoły zachowały się w Gliwicach Bojkowie, Nieborowicach i Pilchowicach. Analogiczne zespoły zrealizowano również w Gliwicach Trynku, Stanicy, Rudach Paproci i Nędzy, przy czym do chwili obecnej w ich obrębie zachowane są jedynie dwa z trzech elementów zabudowy. Zespół stacyjny w Rudach pierwotnie wzniesiony był wg analogicznego, trójelementowego schematu. Niemal równolegle jednak ulokowano przy nim budynki ówczesnego Zakładu Obsługi Taboru Kolejowego: dzisiejszą lokomotywownię z kuźnią, warsztatami i wagonownią, dyspozytornię oraz warsztaty. Poszczególne zespoły dworcowe wzniesiono wg projektów co najmniej dwóch berlińskich pracowni architektonicznych: Schützmann i Heinemann oraz Kramer&Co, co ma przełożenie szczególnie na formę architektoniczną i stylistykę budynków stacyjnych. Pierwsza grupa, obejmująca dworce w Stanicy, Nędzy, Nieborowicach i Paproci, utrzymana jest w stylistyce historyzującej. Analogiczne, murowane z cegły, dwukondygnacyjne bryły obiektów założono na planie dwóch zestawionych prostopadle prostokątów i przekryto odrębnymi dachami dwuspadowymi. Wykonane z cegły klinkierowej elewacje o symetrycznie rozmieszczonych otworach, podkreślone są boniowanymi narożami oraz urozmaicone tynkowanymi obramieniami okiennymi i drewnianymi aplikacjami. Grupa druga, zaprojektowana m.in. w pracowni Kramer, nie posiada wyraźnych cech stylowych. W jej skład wchodzą obiekty w Pilchowicach, Gliwicach Bojkowie, Rudach Raciborskich i Gliwicach Trynku. Są to obiekty dwukondygnacyjne, wzniesione na planie prostokąta, kryte dachami dwu- i czterospadowymi, w dużej mierze zniszczone w czasie wojny i odbudowane w zmienionej formie. Nielicznie zachowane budynki magazynów towarowych i przesyłkowych (Nieborowice, Pilchowice, Gliwice Bojków), zrealizowano wg analogicznego schematu jako proste, parterowe obiekty przylegające do budynku stacyjnego, skierowane dłuższym bokiem do torów kolejowych, połączone z rampą kolejową, założone na planie wydłużonego prostokąta, wzniesione w konstrukcji szkieletowej, wieloosiowe, kryte dachem dwuspadowym. Budynki gospodarcze (Stanica, Nędza, Nieborowice, Pilchowice, Gliwice Bojków, Gliwice Trynek, Rudy Paproć, Rudy) są obiektami niewielkimi, parterowymi, prostopadłościennymi, wzniesionymi w konstrukcji murowanej z cegły bądź szkieletowej z ceglanym wypełnieniem. Zachowała się ponadto zabudowa zespołu Zakładu Obsługi Taboru Kolejowego w Rudach, w tym: ceglana lokomotywownia z kuźnią i warsztatami, parterowy budynek dyspozytorni oraz wzniesiony w konstrukcji szkieletowej budynek dawnej szopy kolejowej.

Kompleks jest dostępny dla zwiedzających, choć z uwagi na obecny stan zachowania przebieg linii kolejowej jest fragmentarycznie nieczytelny. Na odcinku Rudy - Paproć - Stanica kolejka wykorzystywana jest do przewozów turystycznych. Dawne budynki stacyjne są dostępne jedynie z zewnątrz.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 05.08.2014 r.

Bibliografia

  • Karty ewidencyjne zabytków architektury i budownictwa, opr. A. Szewczyk, 1991, Archiwum WUOZ w Katowicach: Budynek magazynu przesyłkowego zespołu stacyjnego Trynek; Budynek dworcowy zespołu stacyjnego Trynek; Kolej wąskotorowa Gliwice - Racibórz, ob. Bytom - Karb - Markowice; Przepusty stałe sklepione, ceglane; Przepusty stałe sklepione, ceglane (na odcinkach: od 19,619 km do 43,377 km); Przepusty stałe sklepione, ceglane (na odcinkach: od 44,646 km do 60,175 km); Wiadukty kolejowe; Budynek dworcowy zespołu stacyjnego w Bojkowie; Budynek gospodarczy zespołu stacyjnego w Bojkowie; Budynek magazynu przesyłkowego stacji Bojków; Mosty kolejowe; Budynek dworcowy zespołu stacyjnego w Bojkowie; Budynek dworcowy stacji Nędza; Budynek gospodarczy stacji Nędza; Budynek dworcowy stacji Nieborowice; Budynek gospodarczy stacji Nieborowice; Budynek magazynu towarowego stacji Nieborowice; Budynek dworca ob. mieszkalny w Pilchowicach; Budynek magazynu przesyłkowego stacji Pilchowice; Budynek gospodarczy stacji w Pilchowicach; Przepusty kolejowe betonowe-rurowe (na odcinkach km 32,45 do 59,958); Budynek dworca stacji Paproć; Budynek gospodarczy stacji Paproć; Budynek biurowy ob. szatnia i dyspozytornia (Rudy Raciborskie); Budynek gospodarczy zespołu stacyjnego w Rudach; Budynek kuźni zespołu stacyjnego Rudy Raciborskie; Budynek dworcowy stacji Rudy Raciborskie; Budynek szopy wagonowej ob. stolarni, magazynów i warsztatów zespołu stacyjnego Rudy Raciborskie; Budynek wagonowni ob. lokomotywowni zespołu stacyjnego w Rudach; Budynek warsztatów, lokomotywowni i biurowy zespołu stacyjnego w Rudach Raciborskich; Zespół zabudowań stacyjnych w Rudach Raciborskich; Budynek dworca stacji Stanica; Budynek gospodarczy stacji Stanica.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Jarosław Bochyński (JB).

Rodzaj: infrastruktura kolejowa

Forma ochrony: Rejestr zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_24_SK.4598