Burzliwe dzieje klasztoru wraz z kolejnymi etapami odbudowy, szczególnie w latach 30. XX wieku harmonijnie wpisały się w przestrzeń urbanistyczną i historyczną miasta.

Historia

W 1252 roku książę kujawski Kazimierz I wydał zezwolenie na lokację Radziejowa, a w 1298 roku miejscowości prawa miejskie nadał książę Władysław Łokietek. W latach 1330-1331 król Władysław Łokietek nadał miastu fundację na rzecz kościoła i klasztoru oo. Franciszkanów sprowadzonych z Krakowa. Pod koniec września 1331 roku  został wybudowany murowany kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i drewniane budynki klasztorne.  W XIV i XV wieku świątynia i klasztor uległy kilkukrotnemu spaleniu przez Krzyżaków. Po pożarze około 1526 roku budynki klasztorne zostały  wybudowane jako drewniane. W kościele odbudowano ściany, w tym wschodnią elewację prezbiterium i założono nowy dach. Informacje z wizytacji przeprowadzone przez prowincjała w 1596 podawały, że kościół był ongiś wspaniały i choć jest dobrze zabezpieczony, to pozbawiony była sklepienia. Zachowane i użytkowane było tylko prezbiterium. W kościele były zaledwie dwa ołtarze, małe i zniszczone. Drewniany budynek klasztorny pokryty gontami był zrujnowany. W tym czasie na terenie klasztoru były dwa małe budynki, tj. kuchnia i obora. W czasie pożaru miasta w 1610 roku klasztor uległ niemal całkowitemu zniszczeniu, a kościół poniósł poważne straty. Z powodu braku funduszy odrestaurowano jedynie środkową część świątyni. W 1624 roku ukończenie odbudowy kościoła i klasztoru. Kolejny pożar i zniszczenia związane z potopem szwedzkim w 1657 roku poważnie niszczyły kościół i klasztor. Prace przy odbudowie podjęto w 1658 roku. W ciągu sześciu lat zostało odbudowane prezbiterium zwieńczone tzw. oślim grzbietem i część klasztoru. Odbudowano nawę oddzielając ją od prezbiterium łukiem tęczowym, a dach nad całością pokryto gontami. W latach 70. XVII wieku dach na kościele został pokryty dachówką, zakrystia otrzymała murowane sklepienie a wnętrze otrzymało organy.  W 1701 roku w wyniku kolejnego pożaru w kościele runęło murowane sklepienia, które później przykryto drewnianym stropem z belek. W 1704 roku wojska szwedzkie ponownie spaliły klasztor. Przez 40 lat Franciszkanie odprawiali nabożeństwa w klasztornej kaplicy. W 1748 roku świątynia została odbudowana, a w 1750 roku zakończono budowę drewnianego klasztoru. Opis pochodzący z 1764 roku podaje, że kościół był pokryty dachówką. Nawa posiadała drewniany strop, a prezbiterium było sklepione, a wewnątrz znajdowało się dziewięć ołtarzy. Pod kościołem znajdowały się cztery krypty, jedna będąca miejsce pochówku dla zakonników, trzy pozostałe służyły za miejsce spoczynku przedstawicieli rodzin: Trzanowskich, Ruszkowskich i Broniewskich.  Obok kościoła stała drewniana dzwonnica z czterema dzwonami. Drewniany klasztor o trzech skrzydłach pokryty był gontami. W pierwszym skrzydle nad zakrystią, była cela dla kaznodziei, a obok zakrystii dwa inne pomieszczenia. Nietrwałość drewna jako materiału budowlanego sprawiła, że w 1784 roku przystąpiono do budowy murowanego klasztoru. W obrębie nowego murowanego budynku znalazła się stara zakrystia, usytuowana przy północnej ścianie prezbiterium. Duże koszty z tym związane sprawiły, że świątynia poddana została tylko pracom konserwacyjno-remontowym. Na początku XIX wieku drewniany strop groził zawaleniem. Około 1824 roku postawiono wewnątrz specjalne podpory zabezpieczające dach. Kościół w tym czasie posiadał siedem ołtarzy. Ostatnią restaurację kościoła przeprowadzono w 1857 roku w trakcie której pomiędzy szkarpami od strony południowej wybudowano neogotycką kruchtę. Przed sekularyzacją klasztoru Franciszkanów dach został zabez­pieczono odpowiednimi podporami. Za czynne zaangażowanie się zakonników w Powstaniu Styczniowym klasztor pod koniec listopada 1864 roku uległ kasacie. Przez kilka lat budynki klasztorne były opuszczone, w latach 1867-1871 przeznaczono je na powiatowe pomieszczenia biurowe, a następnie na siedzibę szkoły miejskiej. Natomiast świątynia od 1907 roku była zarządzana przez księży diecezjalnych. Gruntowne odnowienie i przebudowę kościoła przeprowadzono w 1930 roku według projektu architekta Jerzego Raczyńskiego. Wnętrze zostało przesklepione, wprowadzono filary wydzielające nawę boczną oraz wzniesiono nowe szczyty. W 1937 roku Franciszkanie ponownie objęli  kościół i klasztor. We wrześniu 1939 roku niemieckie wojsko usunęło zakonników z klasztor, w którym znalazła się kwatera sztabu oficerskiego. W trakcie końcowych działań wojennych zniszczeniu uległa sygnaturka na dachu nawy. W styczniu 1945 roku Franciszkanie wrócili do miasta. W 1951 roku przeprowadzono naprawę pokrycia dachowego. W 1968 roku w czasie pożaru zakrystii, spaliły się dwie cele i przedwojenna posadzka w prezbiterium. Gruntowne prace zapoczątkowane zostały w latach 90. XX wieku i objęły remont klasztoru polegającym na rozbiórce parterowej części klasztoru przy piętrowym, krótszym skrzydle zachodnim. W miejscu tym wybudowano piętrowe skrzydło z pomieszczeniem na kancelarię i aulę parafialną. W połowie 2000 roku zakończono większość praca remontowych i adaptacyjnych. Wewnątrz kościoła odnowiono ołtarz główny tj. Podwyższenia Krzyża Świętego oraz ołtarze boczne tj. Serca Jezusa, Matki Bożej Nieustającej Pomocy, Św. Antoniego Padniewskiego i Św. Maksymiliana Kolbe, a pracom konserwatorskim poddano ambonę. W dniu 15.09.2014 roku na mocy dekretu biskupa włocławskiego Wiesława Meringa kościół oo. Franciszkanów pw. Podwyższenia Krzyża Świętego został ustanowiony sanktuarium maryjnym. W 2014 roku prowadzono remont konserwatorski  kościoła parafialnego, w tym m.in. remont więźby dachowej nad prezbiterium.

Opis

Założenie klasztorne usytuowane w północno-wschodniej części lokacyjnego miasta. Od północnego-wchodu obszar z kościołem i klasztorem, ograniczony ulicą Objezdną, od południa ulicą Jana Pawła II, od zachodu ulicą Franciszkańską, a od północy ulicą Dolną. Teren przykościelny otoczony od zachodu (ulica Franciszkańska) ceglanym murem ze słupami, z bramą z dwiema furtami - przed frontonem świątyni. W narożu południowo-zachodnim drewniana dzwonnica. Od południa (ulica Jana Pawła II) podstawa zbocza wzmocniona kamiennym murowanym oblicowaniem, na którym ceglany mur dzielony słupami z dwuspadowymi daszkami. W rejonie obniżenia zbocza - ogólnodostępna strefa dostępnych tarasów - od połowy długości ul. Jana Pawła II.  Wzdłuż ulicy Dolnej murowany, na długości terenu klasztornego otynkowany mur ze słupami. Kościół jest orientowany, z północnym skrzydłem piętrowego klasztornego budynku, na osi północ-południe, dobudowanym do północnej ściany prezbiterium. W części północnej, w kierunku zachodnim skierowane drugie skrzydło z dwuosiowym ryzalitem w elewacji południowej i północnej. Kościół wzniesiony murowany na kamiennym fundamencie, ceglany, na wydatnym cokole. Pierwotnie jednonawowy, z prezbiterium prosto zamkniętym, przesuniętym względem osi korpusu nawy. Korpus opięty dwu- i jednouskokowymi szkarpami, ze ścianami nadbudowanymi w XVII wieku. Od południa pomiędzy szkarpami neogotycka kruchta. Świątynia wybudowana na planie prostokąta z wyraźnie ukształtowanym prezbiterium, zamkniętym ścianę prostą, z dobudowanym północny budynkiem klasztornym na rzucie litery „L”, w którym zakrystia. Korpus nawowy oraz niższe od niego prezbiterium przekryte dachami siodłowymi, kryte dachówką ceramiczną. Połacie dachowe ograniczone od wschodu i zachodu szczytami o formach barokowy. Całość budowli opięta szkarpami. Nad nawą od wschodu oktogonalna sygnaturkę z arkadowymi przeźroczami, zwieńczona baniastym hełmem. Okna w elewacjach z tynkowanymi  opaskami. Korpus dwunawowy. Nawa główna czteroprzęsłowa, nawa boczna - południowa wydzielona podczas przebudowy w 1930 roku. Wnętrze nawy dzielone czterema masywnymi filarami, od strony północnej filary przyścienne. Elewacja zachodnia - frontowa jest jednoosiowa, z wejściem głównym umieszczonym pomiędzy dwoma niższymi od narożnych - szkarpami dwuuskokowymi, z szerszą podstawą, z ostrołukowym portalem i wejściem głównym - otworem drzwiowym zamkniętym od góry łukiem odcinkowym. Powyżej na osi okulus, w strefie szczytu duża prostokątna blenda zwieńczona łukiem odcinkowym, ujęta po bokach lizenami. Zwieńczenie w formie trójkątnego naczółka, poniżej po bokach neobarokowe spływy. Elewacja ujęta w narożach dwuskokowymi szkarpami z otynkowanymi blendami w dolnej strefie uskoku, uskok z dwuspadowym daszkiem. Elewacja południowa nawy - czteroosiowa opięta dwuuskokowymi szkarpami o masywnej dwuskokowej podstawie, dzielona od góry okulusami z umieszczonymi poniżej prostokątnymi oknami zamkniętych od góry łukiem pełnym. Na drugiej osi od wschodu pomiędzy szkarpami parterowa kruchta z bocznym wejściem zamkniętym od góry łukiem pełnym, z trójkątnym szczytem. Wejście flankowane po bokach mniejszymi oknami o analogicznym zamknięciu. Kruchta nakryta dachem pulpitowym, poniżej kostkowy fryz podokapowy. Wschodnie naroża korpusu nawy opięte szkarpami analogicznymi do elewacji zachodniej. Elewacja prezbiterium - dwuosiowa, z dwuskokową szkarpą przy pierwszej osi od wschodu. Elewacja wschodnia - prezbiterium przemurowana w XVI wieku, w szczycie duża blenda zwieńczona łukiem odcinkowym flankowana mniejszymi otworami okiennymi o analogicznym zwieńczeniu. Pomiędzy szkarpami prostopadle przy ścianie prezbiterium - płytka półkolista arkada. Elewacja północna czteroosiowa opięta wąskimi szkarpami jednoskokowymi pomiędzy nimi góry okulusy analogiczne do elewacji południowej. Elewacja północna prezbiterium przesłonięta budynkiem klasztornym. Szczyty wschodni nad prezbiterium barokowy z około 1658 roku. Szczyt nad korpusem nawy od zachodu o formach barokowych z 1930 roku na osi portalach, gotycki z przełomu XIV i XV wieku. We wnętrzu znacznie szersza i wyższa nawa czteroprzęsłowa, nieznacznie przesu­nięta z osi kościoła ku południowi, z nawą boczną od północy. Wnętrze nakryte sklepieniami kryształowymi w 1930 roku, wspartymi w nawie od południa na nowych filarach międzynawowych, od północy na filarach przyściennych, po między którymi wnęki ołtarzowe. Nawę od prezbiterium wydziela tęcza zamknięta łukiem ostrym, analogicznie arkady międzynawowe i ołtarzowe. Nad tęczą barokowy krucyfiks z przełomu XVII i XVIII wieku.  Wejście główne przez portal w elewacji zachodniej. Od północy otwory drzwiowe do zakrystii i korytarza łączącego kościół z klasztorem. Od zachodniej części nawy wydzielony jednoprzęsłowy przedsionek oraz klatka schodowa na prowadząca na chór. Od strony południowej - niewielka prosto­kątna kruchta otwarta do nawy bocznej. Wystrój barokowy i rokokowy z XVII i XVIII wieku.

Budynek klasztorny nie posiada wyraźnych cech stylowych. Murowany z cegły, otynkowany. Piętrowy, częściowo podpiwniczony. Wzniesiony na rzucie litery „L”, przedłużony  przybudowaną i rozbudowaną w końcu lat 90. XX wieku przybu­dówką w kierunku zachodnim. Strefę parteru od piętra wydziela gzyms międzykondygnacyjny. Budynek klasztorny z kościołem usytuowany w północno-wschodnim rejonie miasta lokacyjnego. Od strony południowej połączony z częścią prezbiterialną kościoła, od  północy przedłużony ku zachodowi piętrowym zryzalitowanym skrzydłem (częściowo współczesnym z końca XX wieku). Wraz z ogrodem i zabudowaniami gospodarczymi otoczony od wschodu, zachodu i północy ceglanym, tynkowanym murem. Wnętrze jednotraktowe z korytarzem od zachodu, z którego wejście do klatki schodowej prowadzącej na 1 piętro. Otwory okienne i drzwiowe - prostokątne. Wejście główne w elewacji zachodniej skrzydła północnego, we wschodniej wyjście na ogród.  Skrzydło północne z dwuosiowym ryzalitem od południa i północy i wejściami w strefie parteru. Budynki klasztorne na niskim ceglanym, nieotynkowanym cokole. Elewacje otynkowane z prostokątnymi oknami w otynkowanych opasach. Strefa międzykondygnacyjna i poddasza dzielona jasnym otynkowanym pasem. Skrzydło północne - elewacja zachodnia - czteroosiowa, na drugiej osi od południa wejście główne. Elewacja wschodnia - 9 osiowa. Skrzydło zachodnie - elewacja południowa - sześcioosiowa, zryzalitowana na 2-3 osi od wschodu z trójkątnym szczytami  i wejściem na parterze przekrytym daszkiem dwuspadowym. Elewacja zachodnia - jednoosiowa. Elewacja północna - ośmioosiowa, z ryzalitem pozornym na 4-5 osi od wschodu. W pomieszczeniach sufity. Całość nakryta dachami wielopołaciowymi pokryta dachówką ceramiczną.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Mirella Korzus, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 08.11.2014 r.