Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

część zespołu d. cerkwi greckokatolickiej pw. św. Paraskewii - Zabytek.pl

część zespołu d. cerkwi greckokatolickiej pw. św. Paraskewii


cerkiew 1583 - 1940 Radruż

Adres
Radruż, 13

Lokalizacja
woj. podkarpackie, pow. lubaczowski, gm. Horyniec-Zdrój

Cerkiew w Radrużu, z całym bogactwem swych dziejów, z monumentalną w formie architekturą i rozwiązaniami konstrukcyjnymi, należy do najcenniejszych i najstarszych cerkwi drewnianych zachowanych na terenie Polski.

Obiekt jest wybitnym dziełem architektury w typie z czworoboczną kopułą nad nawą, prezentuje unikalne walory konstrukcyjne i wystrój malarski. Jej znaczenie w całokształcie najdawniejszej cerkiewnej architektury drewnianej podkreśla fakt występowania ścisłych związków warsztatowych z kilkoma zachowanymi do naszych czasów szesnastowiecznymi cerkwiami, położonymi na pograniczu polsko-ukraińskim w: Gorajcu, Potyliczu i Woli Wysockiej. Wszystkie one zostały wzniesione przez zawodowych mistrzów, wykorzystujących doświadczenia ciesielstwa późnogotyckiego. Wartości obiektu zostały docenione i wyróżnione poprzez wpis na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Historia

Pierwsza pewna informacja o parochii i cerkwi radruskiej pochodzi z rejestru poborowego z 1531 r. Obecnie istniejąca świątynia jest przez większość badaczy datowana na 4 ćw. XVI w. Przypuszcza się, że jej fundatorem był w 1583 r. starosta lubaczowski Jan Płaza. Badania porównawcze związały obiekt z grupą kilku XVI-wiecznych świątyń wschodnioroztoczańskich (m.in. Gorajec, Wola Wysocka, Potylicz). Czas powstania cerkwi wyznacza zachowana na wschodniej ścianie nawy polichromia, datowana precyzyjnie na rok 1648. W 1743 r. cerkiew znajdowała się w złym stanie i potrzebowała poważnych reparacji. Prace remontowe przeprowadzono w 3 ćw. XVIII w. (zapewne w tym czasie rozebrano pierwotnie istniejącą nad babińcem dzwonnicę oraz przebudowano soboty). Prawdopodobnie w tym czasie wzniesiono wolnostojącą dzwonnicę, o której nie wspominają wcześniejsze opisy wizytacyjne. Około 1825 r. zespół cerkiewny otoczono kamiennym ogrodzeniem, które zastąpiło istniejący wcześniej drewniany parkan. Kolejne prace remontowe przy zespole przeprowadzane były w 1832 i 1845 r. (przypuszcza się, że w tym czasie przebudowano chór muzyczny). W II poł. XIX w. wzniesiony został murowany z kamienia budynek kostnicy - tzw. „dom diaka”. W 1927 r. przerobiono otwory liturgiczne w ikonostasie oraz dokonano drobnych napraw obiektu. Po 1944 r. po wysiedleniu ludności ukraińskiej cerkiew została opuszczona. Zespół popadał stopniowo w ruinę. W 1959 r. została przejęta na rzecz Skarbu Państwa. W l. 1959-1960 przeprowadzono prace zabezpieczające, a w l. 1964-1966 kapitalny remont świątyni i pozostałych elementów zespołu cerkiewnego. W trakcie prac odkryto pod ikonostasem pierwotną polichromię figuralno-ornamentalną datowaną obecnie na XVII w. W 1994 r. wykonano remont dzwonnicy i zadaszenia ogrodzenia, a w 1996 r. przeprowadzono częściową wymianę gontowego pokrycia cerkwi kontynuowaną w l. 2000-2001. W 2002 r. wymieniono gontowe pokrycie dachu kostnicy. Od 2010 r. zespół jest własnością Muzeum Kresów w Lubaczowie W 2013 r. cerkiew została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w ramach wpisu Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat.

Opis

Zespół cerkiewny usytuowany jest w środkowej części wsi. Teren zespołu wyznaczony jest kamiennym ogrodzeniem na obrysie owalu. W centrum placu znajduje się cerkiew, a na północny zachód od niej usytuowana jest wolnostojąca dzwonnica. W ogrodzeniu są dwie bramy wychodzące na cmentarze: mniejszy od pd.-zach. oraz większy - od pn.-wsch. Od pn. do wsch. bramy przylega niewielki, murowany budynek kostnicy (tzw. „Dom Diaka”), dobudowany do muru ogrodzeniowego po jego zewnętrznej stronie. W granicach ogrodzenia znajduje się dawny cmentarz przycerkiewny z kilkoma zachowanymi nagrobkami z XVII-XIX w. Zespół cerkiewny otoczony jest wieńcem starodrzewu (klony, dęby oraz lipa) w wieku ok. 80-120 lat.

Cerkiew orientowana, wzniesiona została na planie trójdzielnym, z prezbiterium, nawą i babińcem na rzucie kwadratów. Do szerszej nawy przylega od wsch. węższe prezbiterium, od zach. węższy babiniec. W bryle dominuje nawa, nad którą wznosi się czworoboczna kopuła zrębowa z jednym załamaniem, zwieńczona pseudolatarnią i żelaznym krzyżem. Prezbiterium i babiniec są znacznie niższe od nawy, nakryte dachami dwuspadowymi. Kalenice dachów prezbiterium i babińca sięgają wysokości gzymsu wieńczącego zrąb nawy. Bryła budowli wzbogacona jest w dolnej części o wydatne, otwarte soboty przykryte dachami jednospadowymi. Cerkiew wzniesiona jest w konstrukcji zrębowej. Obiekt posadowiono na fundamencie z kamienia łamanego. Belki zrębu (od trzeciego do piątego wieńca) wysunięte są w formie profilowanych rysiów. Ściany zewnętrzne wzmocnione są niskimi lisicami. Obiegające cerkiew soboty mają konstrukcję słupową usztywnioną mieczowaniem. Nawa, prezbiterium i babiniec przekryte zostały zrębowymi sklepieniami: nad nawą czteropolową kopułą z jednym załamaniem, wzmocnioną od wewnątrz rozbudowanym systemem ściągów, założonych na dwóch poziomach, nad prezbiterium i babińcem dwuschylne sklepienia zrębowe. W belkach oczepu oraz belkach ściągów nawy zamocowane są zaczepy. Niegdyś nad babińcem występowała niewielka wieżyczka dzwonnicza, której pozostałością jest krótki strop belkowy zachowany w zach. części babińca. Zrąb ścian poniżej dachu sobót jest odsłonięty, powyżej cerkiew w całości pobita została gontem. Otwory okienne zróżnicowane: w nawie - większe, prostokątne, w ściankach załamania kopuły trzy niewielkie okulusy, w prezbiterium jeden niewielki prostokątny otwór. W zach. ścianie babińca dębowy, prostokątny portal o szerokich węgarach, z obszernym nadprożem wyciętym w formie łuku trójlistnego. Portal w pd. ścianie nawy o analogicznej do zachodniego formie, z wyciętym w nadprożu napisem epitafijnym w języku starocerkiewnosłowiańskim: „ZDIE LEZI SŁAWETNYJ PAN WASYLIJ DUBNIEWYCZ P[RESTAWSZY] R B 1699 MARTA 6”. Na pd. zewnętrznej ścianie nawy, w obrębie sobót zachował się malowany krzyż z inskrypcją zapisaną cyrylicą: R(oku) B(ożego) 1648.

We wnętrzu, w zrębowej ścianie między nawą a prezbiterium, wycięte trzy niskie, symetrycznie rozmieszczone prostokątne otwory drzwiowe dolnego rzędu ikonostasu. Babiniec otwarty do nawy szerokim przejściem utworzonym przez uskokowo wysunięte profilowane brusy zrębu. W zrębie ściany ponad przejściem wycięty duży kolisty prześwit. Analogiczne koliste przeźrocze występuje na przeciwległej ścianie ikonostasowej. Chór muzyczny usytuowany w nawie przy ścianie babińca wsparty jest na zrębie oraz dwóch parach ozdobnie opracowanych drewnianych kolumn. W nawie (na ścianie ikonostasowej) i w prezbiterium (na ścianie pn.) zachowała się polichromia figuralno-ornamentalna datowana na 1648 r. W cerkwi eksponowane są elementy jej dawnego wyposażenia: ikonostas (1 poł. XVII - 2 poł. XVIII w.), dwa ołtarze boczne (poł. XVIII w.), ława kolatorska (XVII w.), krzyż procesyjny (1742 r.), Grób Pański (1830 r.), kamienna kropielnica (XVIII/XIX w.) Znaczna część wyposażenia (ikony i paramenty i księgi liturgiczne) znajduje się w muzeach: Muzeum Kresów w Lubaczowie, Muzeum-Zamku w Łańcucie, Muzeum Sztuki Ukraińskiej we Lwowie.

 

Wyróżniającym się elementem zespołu jest wolnostojąca, drewniana dzwonnica założona na planie kwadratu. Jest to budowla dwukondygnacyjna z nadwieszoną izbicą z otwartą galerią. W przyziemiu znajduje się obszerny i wysoki fartuch gontowy osłaniający podwaliny. Dach w dolnej części jest namiotowy, czteropołaciowy, w górnej przechodzi w dach ostrosłupowy, ośmiopołaciowy. Dzwonnica wzniesiona została z drewna w konstrukcji słupowo-ramowej. Słupy usztywnione są na trzech poziomach ryglami, zastrzałami, mieczami i zastrzałami krzyżowymi, tzw. „krzyżami św. Andrzeja”. Dzwonnica niemal w całości poszyta została gontem (oprócz szalowanej deskami w pionie dolnej części izbicy).

Kostnica (tzw. „Dom Diaka”) to niewielki budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, jednokondygnacyjny, murowany z kamienia wapiennego i otynkowany. Bryła budynku jest zwarta z wysokim czterospadowym dachem gontowym z niewielkimi półszczytami w formie dymników od pd. i pn. Ściana zach. (stanowiąca fragment muru ogrodzeniowego) poprzedzona jest podcieniem utworzonym przez cztery drewniane słupy wzmocnione mieczowaniem, wspierające połać dachową. W elewacji pd. znajduje się prostokątny otwór wejściowy i prostokątne okno; drugie okno w elewacji pn. Jednoprzestrzenne wnętrze nakryte jest stropem belkowym.

Otaczające zespół ogrodzenie z bramami od wsch. i zach. wymurowane zostało z kamienia wapiennego o nieregularnym wątku. Mur od zewnątrz wzmocniony jest szkarpami, a od wewnątrz rozczłonkowany prostokątnymi niszami. Mur zwieńczony został dwuspadowym daszkiem o gontowym pokryciu.

W granicach ogrodzenia zachowały się nagrobki: płyta nagrobna Katarzyny Dubniewiczowej z ok. 1682 r., nagrobek z 1729 r., krzyż nagrobny, zapewne XVII/XVIII w., nagrobek Zofii Krynickiej z 1887 r., nagrobek rodziny Andruszewskich z k. XIX w.

Obiekt muzealny dostępny przez cały rok

Oprac. Ryszard Kwolek, OT NID w Rzeszowie, 19-11-2015 r.