Cerkiew, która zbudowana została prawdopodobnie pod koniec XVI w. lub w 1 poł. XVII w., zaliczana jest do najstarszych drewnianych świątyń obrządku wschodniego zachowanych na terenie Polski. Pomimo przebudowy z XVIII w., wynikającej prawdopodobnie z ewolucji rytu liturgicznego, posiada wysoki walor autentyzmu, a tym samym dużą wartość typologiczną jako ogniwo linii rozwojowej drewnianej architektury cerkiewnej.

Świątynia stanowi bezcenny przykład indywidualnych rozwiązań będących lokalną próbą adaptacji cech cerkwi murowanych. Jest wybitnym dziełem w typie z czworoboczną kopułą nad nawą. Na tle obiektów sakralnych swego czasu wyróżnia się wyjątkową konstrukcją owej kopuły, bogactwem detalu architektonicznego oraz najwyższym poziomem wykonawstwa. Niewątpliwie jest dziełem profesjonalnego warsztatu ciesielskiego wywodzącego się z miejskich, cechowych tradycji budowlanych, wykorzystujących doświadczenia ciesielstwa późnogotyckiego Kościoła zachodniego.

Wyjątkowy jest również wystrój i wyposażenie wnętrza, na które składają się m.in. cenna XVII-wieczna figuralno-ornamentalna polichromia przypisywana malarzom wywodzącym się z potylickiego ośrodka malarskiego oraz architektoniczny ikonostas z 58 ikonami - w części sygnowanymi - z XVII-XVIII w. Zabytki cerkiewnego malarstwa monumentalnego z tego czasu należą w Polsce do rzadkości, a dzieła malarskie przypisywane ośrodkowi potylickiemu uznane zostały przez badaczy za jedno z najciekawszych osiągnięć sztuki Kościoła wschodniego na pograniczu polsko-ruskim.

Zespół, malowniczo wkomponowany w otaczający krajobraz, jako jeden z nielicznych posiada zachowany w pełni murowany system ogrodzeniowy z bramami oraz kostnicą, tzw. domem diaka, a także zachowaną w niezmienionym stanie drewnianą dzwonnicę o unikalnej w skali kraju konstrukcji. Położone w jego bezpośrednim sąsiedztwie dwa dziewiętnastowieczne cmentarze parafialne, na których znajduje się kilkaset obiektów ludowej sztuki sepulkralnej, pochodzących z tzw. bruśnieńskiego ośrodka kamieniarskiego, stanowią naturalne dopełnienie dla historycznego, kulturowego i krajobrazowego otoczenia cerkwi.

Potwierdzeniem wyjątkowej uniwersalnej wartości cerkwi w Radrużu był wpis obiektu w 2013 r. na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, w ramach wpisu seryjnego Drewnianych cerkwi w polskim i ukraińskim regionie Karpat.

Historia

Radruż należy do najstarszych osad w okolicach Lubaczowa, wymieniony jest w źródłach już w 1444 r. Pierwsza pewna informacja o parochii i cerkwi radruskiej pochodzi z rejestru poborowego z 1531 r., kiedy to świątynia wzmiankowana była jako opuszczona, być może na skutek najazdu Tatarów z 1524 r. Brak innych przekazów źródłowych nie pozwala na jednoznaczne stwierdzenie czy ówczesna cerkiew była pierwszą czy którąś z kolejnych. Nie ma też zgodności badaczy co do czasu powstania obecnej budowli. W zdecydowanej większości skłaniają się oni ku datowaniu jej na koniec XVI w. lub 1 poł. XVII w. Niektórzy autorzy jako czas wzniesienia świątyni podają rok 1583, opierając się na dokumencie odnalezionym pomiędzy brusami cerkwi. Skąpy materiał źródłowy sprawia, że najnowsze ustalenia dotyczące datowania opierają się przede wszystkim na analizie materiału, konstrukcji, elementów architektonicznych, wyposażenia oraz wystroju. Bardzo ważnym dowodem świadczącym o czasie powstania cerkwi jest zachowana na wschodniej ścianie nawy polichromia datowana na 1648 r. Badania porównawcze, przeprowadzone przede wszystkim przez J. Mazura, związały obiekt z grupą XVI-wiecznych świątyń wschodnioroztoczańskich.

W 3. ćwierci XVIII w. przeprowadzono remont cerkwi, połączony zapewne z częściową przebudową. Rozebrano wówczas dzwonnicę nad babińcem, przebudowano soboty, a także wzniesiono dzwonnicę wolnostojącą. Ok. 1825 r. drewniany parkan otaczający zespół cerkiewny zastąpiono kamiennym ogrodzeniem oraz przeprowadzono remont dzwonnicy. W latach 1832-1845 wykonano generalny remont cerkwi. Zapewne na początku XX w. część dachów cerkwi została pobita blachą. W 1927 r. przerobiono otwory liturgiczne w ikonostasie oraz dokonano drobnych napraw obiektu (m.in. wymieniono gonty i założono blachę na części pokrycia cerkwi). W końcu okresu międzywojennego świątynia znajdowała się w dobrym stanie. Po wysiedleniu miejscowej ludności w latach 1945-1947 cerkiew pozostawała przez szereg lat bez opieki. W latach 1964-1966 przeprowadzono kapitalny remont świątyni i wszystkich pozostałych elementów zespołu. Od 2010 r. zespół cerkiewny w Radrużu jest własnością Muzeum Kresów w Lubaczowie.

Do zespołu należy również kostnica (tzw. dom diaka) z 2. poł. XIX w. oraz dwa cmentarze parafialne z XIX w.

Opis

Zespół cerkiewny zlokalizowany jest w środkowej części wsi, na niewielkim, owalnym wyniesieniu. Cerkiew znajduje się w centralnej części założenia. W niewielkiej odległości na północny zachód od świątyni usytuowana jest wolnostojąca dzwonnica. Na cmentarzu przycerkiewnym znajduje się kilka nagrobków związanych zapewne z początkami działalności bruśnieńskiego ośrodka kamieniarskiego. Całość obwiedziona jest kamiennym murem. W ciągu muru, po stronie wschodniej i zachodniej, znajdują się dwie bramy wychodzące na cmentarze parafialne. Do wschodniej bramy przylega murowany budynek kostnicy (tzw. dom diaka).

Drewniana cerkiew wzniesiona jest w konstrukcji zrębowej, w układzie trójdzielnym, na planie podłużnym, z kwadratowymi w rzucie planami głównych członów: babińca, nawy i sanktuarium. Obiekt posadowiony jest na fundamencie z łamanego kamienia wapiennego i podwalinie dębowej. Zrąb ścian wykonano z drewna jodłowego. Belki od trzeciego do piątego wieńca wysunięte są w formie profilowanych rysiów. W bryle dominuje nawa, nakryta czworoboczną, łamaną, zrębową kopułą zwieńczoną okrągłą pseudolatarnią, przekrytą stożkowym daszkiem. Cerkiew obiegają otwarte soboty konstrukcji słupowej, wsparte na rysiach i systemie słupów usztywnionych mieczowaniem. Zrąb ścian poniżej dachu sobót jest odsłonięty, powyżej cerkiew w całości pobito gontem, za wyjątkiem szczytu babińca szalowanego pionowo deskami. We wnętrzu sanktuarium i babiniec przekryte są dwuschylnymi sklepieniami zrębowymi. Nad nawą rozpięta jest czteropolowa kopuła zrębowa z jednym załamaniem, wzmocniona rozbudowanym systemem ściągów założonych na dwóch poziomach, stężonych mieczami i zastrzałami, oraz usztywniona od zewnątrz zaczepami. Na uwagę zasługują dwa portale z nadprożami wyciętymi w formie łuku trójlistnego.

W nawie i w sanktuarium zachowana jest polichromia figuralno-ornamentalna. W nawie  pokrywa ona górną część ściany ikonostasowej na całej jej szerokości oraz wschodnią połać kopuły. Malowidła figuralne zakomponowane zostały w trzech poziomych pasach wydzielonych fryzami ornamentalnymi. Przedstawiają starotestamentowych proroków, sceny biblijne oraz Mandylion podtrzymywany przez parę aniołów i fryz z cherubinami na tle gwiaździstego nieba. Malowidło w sanktuarium przedstawia trzech Ojców Kościoła. Na wyposażenie cerkwi składają się m.in. kompletny ikonostas architektoniczno-ramowy z 58 ikonami autorstwa co najmniej trzech malarzy: Zachariasza Tarnohorskiego z Niemirowa, Ioana „obywatela Hrebeńskiego” i Andreja Wyszeckiego [Wyszeńskiego] z Jaworowa oraz dwa osiemnastowieczne ołtarze boczne.

Dzwonnica wzniesiona została jako wolnostojąca, drewniana, w konstrukcji słupowo-ramowej, na planie kwadratu. Zastosowano w niej bardzo rzadkie i skomplikowane rozwiązanie polegające na rozszerzeniu systemu nośnego obiektu z 4 tradycyjnych słupów do 9. Wieńczy ją nadwieszona izbica z otwartą galerią, którą nakrywa czterospadowy dach przechodzący w ośmiopolowy, łamany hełm.

Mur ogrodzeniowy zbudowany jest z kamienia, z zewnętrznymi przyporami, nakryty gontowym daszkiem. Budynek kostnicy jest murowany, nakryty gontowym dachem czterospadowym.

Na cmentarzach parafialnych zachowało się kilkaset nagrobków, w zdecydowanej większości mających charakter ludowy i wykonanych z lokalnego wapienia.

Oprac. NID