Renesansowy zespół powstał zapewne w 2 połowie XVI wieku, chociaż brakuje potwierdzeń archiwalnych, dla Andrzeja Opalińskiego, dziedzica Radlina w latach 1540-1593, marszałka wielkiego koronnego i starosty generalnego Wielkopolski. Stworzone dzieło nawiązywało do ówczesnych nurtów europejskiej architektury rezydencjonalnej i takich zamków w Polsce jak zamek Górków w Poznaniu, czy w Baranowie. Po 1730 roku obiekt był przebudowywany, ale prac nie dokończono, a po 1840 roku część zamku rozebrano. Na wschód o zamku znajdował się ogród włoski z kaplicą, który obecnie zajmuje cmentarz.

Historia

Pierwsze wzmianki o wsi Radlin pochodzą z 1291 roku. Od połowy XV wieku Radlin stał się własnością rodziny Opalińskich, której znaczenie w XV wieku wyniosło ją do najznamienitszych w Polsce. Na lata 1570-1592 datuje się przypuszczalny okres budowy pałacu-zamku dla najwybitniejszego z rodu Andrzeja Opalińskiego, którego budowniczy pozostaje nieznany. W tym okresie miało miejsce również założenie ogrodu włoskiego na wschód od zamku i budowa kaplicy. W 1730 roku rodzina Sapiehów rozpoczęła przebudowę niemodnego już zamku. Z braku środków finansowych prac nie dokończono, a dobra zlicytowano. W 1840 roku Władysław Radoliński zakupił ruinę zamkową i nakazał prace rozbiórkowe, a pozyskaną cegłę przeznaczył na budowę gorzelni i obiektów folwarcznych w Jarocinie. Prawdopodobnie w tymże czasie na terenie ogrodu powstał cmentarz. W okres międzywojennym wnętrze zamku zniwelowano i użytkowano jako boisko sportowe. W 1957 roku odbyły się badania architektoniczne obiektu, a dokumentacja znajduje się w archiwum WKZ w Poznaniu. W latach 70. XX wieku, zabezpieczono mury ruiny zamkowej.

Opis

Radlin leży ok. 9 km na północ od siedziby gminy i powiatu - Jarocina. Ruiny rezydencji Opalińskich w Radlinie usytuowane są na wschód od zabudowań wiejskich, na płaskim, nieco wyniesionym terenie, w odległości ok. 300 metrów od kościoła parafialnego pw. św. Walentego (zbudowanego w latach 1686-1688, ze starszą kaplicą grobową Opalińskich z 4 ćw. XVI wieku).

Zamek Opalińskich zbudowany został z cegły, którą otynkowano. Elementy dekoracyjne wykonane zostały z jasno szarego piaskowca. Szczątki zachowanych murów pałacu w 90% stanowią piwnice. Najwyższy fragment dwukondygnacyjny znajduje się w narożu północno-wschodnim. Zlokalizowanie we wnętrzu murów obwodowych w okresie międzywojennym boiska sportowego spowodowało zniszczenie wewnętrznych ścian oraz podziału i planu wnętrza.

W wyniku badań architektonicznych przeprowadzonych w okresie dwóch tygodni, we wrześniu 1957 roku, kiedy to dokonano przekopów krzyżowych zdołano określić układ czterech skrzydeł zamku oraz wielkość wewnętrznego dziedzińca. Z fasady zachodniej pozostały trzy odcinki murów, sięgające wysokości okien parteru. Skrzydło południowe zachowało się w bardzo niskiej formie, bez śladów otworów okiennych. Najlepiej zachowanym jest skrzydło zamku ogrodowe - wschodnie. Elewacja sięga gzymsu wieńczącego, z zachowanymi obramieniami z piaskowca okien pierwszego piętra oraz śladami loggi od strony ogrodu. Wykopaliska odsłoniły fragmenty sklepień żagielkowych z gurtami oraz beczkowych w partii piwnic. Loggia prawdopodobnie biegła wzdłuż całej długości muru zamkowego. Skrzydło wschodnie przedstawiło się ostatecznie jako dwutraktowy, licząc loggię parkową i krużganek od strony dziedzińca - czterotrakowy, podpiwniczony budynek mieszkalny. Północne skrzydło było dwutraktowe z wieżą.

Badania określiły zamek jako czworobok zamknięty o zewnętrznym wymiarze 51,7x41,0 metrów z wewnętrznym dziedzińcem otoczonym krużgankami, na rzucie kwadratu 28,31x28,50 metrów. Mieszkalną funkcję pełniły skrzydła wschodnie, zachodnie i częściowo północne, a południowe miało charakter komunikacyjny - parawanowy. Badania utrudniła zapewne przebudowa zamku którą rozpoczęto po 1730 roku, a której to nie dokończono oraz późniejsze zniszczenia - rozbiórka i wysadzenie części muru północnego przez Niemców w okresie II wojny światowej. O dawnej świetności zamku świadczą cegły i elementy zdobnicze z piaskowca wtórnie użyte do budowy gorzelni i budynków folwarcznych w majątku Radolińskich w Jarocinie. Nieliczne - ocalone zostały wydobyte w latach 50. XX wieku.

Od wschodu przylega do murów zamkowych kwadratowy ogród, ob. cmentarz o wymiarach 73x73 m z kaplicą przy narożu południowo-wschodnim. Odnalezione ślady na terenie cmentarza sugerują istnienie w obrębie parku - ogrodu, ganku łączącego pałac z kaplicą ogrodową usytuowaną w narożniku południowo-wschodnią. Ogród z symetrycznymi, regularnymi kwaterami, wyznaczonymi przez parawan grabowy wzdłuż muru oraz bukszpanowe floresy obwiedziony był murem.

Najbardziej wyrazistą cechą radlińskiego założenia jest powiązanie pałacu z ogrodem. Od północy, do zespołu prowadziła główna brama wieżowa, a zatem front zamku znajdował się od północy, czyli asymetrycznie do głównej, podłużnej osi założenia, biegnącej z zachodu na wschód. Elewacja frontowa zaakcentowana była wieżą nad bramą typową dla architektury manierystycznej. Wieża zapewne posiadała reprezentacyjny portal z herbowymi kartuszami i inskrypcją fundacyjną. „Brama wieżna” wyznaczała początek kompozycyjnej osi całego założenia, która w dziedzińcu kierowała się ku wschodowi przez bramę i loggię do ogrodu. Przy pozorach pewnej dowolności cały układ kompozycyjny i sposób oddziaływania był bardzo starannie przemyślany i podporządkowany ścisłej dyscyplinie formalnej, charakterystycznej dla architektury epoki. Zachowane fragmenty budowli dają jedynie wyobrażenie o jej rozmiarach, niewiele mówią natomiast o jej architekturze.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 09.10.2014 r.