XIX w. jest świadectwem wysokiego poziomu architektury związanej z hodowlą i przemysłem rolnym ubiegłego stulecia. Posiada unikalny charakter kompleksu łączącego funkcję rezydencjonalną z gospodarczo-produkcyjną w ramach jednolicie funkcjonującego założenia przestrzennego.

Historia

Wieś wzmiankowana w 1366 r. w XV w. była własnością Borków z Gryżyny. Kolejno przechodziła we władanie Gułtowskich, Kostków i Tarłów. W latach 1676-1719 należała do rodziny Broniszów. Od 1719 r. właścicielką jest córka Piotra Bronisza Dorota, primo voto Janowa Radomicka, secundo voto Stanisławowa Jabłonowska, wojewodzina rawska. W 1778 r. dobra racockie przejmuje jej syn Antoni Barnaba Jabłonowski, kasztelan krakowski. Początkowo w Racocie znajdował się niewielki dwór oraz murowany zamek myśliwski. Za czasów księcia Antoniego Barnaby Jabłonowskiego bywali tu Tadeusz Kościuszko i książę Józef Poniatowski. Jabłonowski wybudował we wsi kościół oraz około 1785 roku ukończył budowę nowego pałacu. Budowla została wzniesiona w stylu klasycystycznym, prawdopodobnie przez Dominika Merliniego lub, jak twierdzą inne źródła, przez Jana Chrystiana Kamsetzera. W 1798 r. Jabłonowski sprzedał majątek w Racocie Wilhelmowi Orańskiemu, który w kolejnym stuleciu został królem Niderlandów. Następnie w latach 1887-1888 został wniesiony w posagu Wilhelminy Marii Luizy w ręce rodziny von Sachsen-Weimar-Eisenach. Na pocz. XX w. powiększono pałac, po stronie północnej powstało piętrowe skrzydło. W 1919 roku Racot stał się własnością Skarbu Państwa, w 1921 r. w rezydencji powstała letnia siedziba prezydentów Rzeczypospolitej. W 1928 roku w założeniu powstała Państwowa Stadnina Koni. Była to jedna z trzech pierwszych stadnin na terenie Polski.

Opis

Założenie pałacowo-parkowo-folwarczne w Racocie powstawało w kilku etapach. W części północno wschodniej założenia znajduje sie zespół pałacowy z rozciągającym się w kierunku północno zachodnim krajobrazowym parkiem. Na południe od zespołu pałacowo-parkowego rozciąga się zespół folwarczny. Najstarsza, rezydencjonalna część, pochodzi z XVIII w. i realizuje idee barokowego lokowania rezydencji miedzy dziedzińcem, a ogrodem, na osi symetrii wyznaczonej przez zabudowę dziedzińca honorowego. Centralnym jej punktem jest klasycystyczny pałac z 1780 r., wzniesiony przez Antoniego ks. Jabłonowskiego, usytuowany na osi wjazdowej dziedzińca honorowego. Wznoszenie pałacu trwało około pięciu lat. Jest to piętrowa rezydencja na planie prostokąta, z fasadą zdobioną czterokolumnowym portykiem w wielkim porządku, zwróconym w stronę wschodnią. Po przeciwnej stronie powstał trójboczny ryzalit. Pałac posiadał dwutraktowy układ wnętrz. Na parterze umieszczono część reprezentacyjną z holem i dużym salonem na osi. Piętro służyło jako część mieszkalna. W pałacu zachował się dawny wystrój. Ocalały sztukaterie, stiuki, polichromie, posadzki i piękne piece kaflowe. Na osi znajduje się westybul, a za nim salon. Na piętrze umieszczono m.in. apartament prezydencki z okazałą łazienką, biurem i pomieszczeniem dla oczekujących gości. Na tym samym piętrze znajduje się drugi salon (nad główną salą na parterze) oraz inne reprezentacyjne pokoje (obecnie m.in. sala bilardowa).

Zabudowę dziedzińca tworzą dwie oficyny umieszczone symetrycznie po obu stronach dziedzińca, flankująca wjazd na dziedziniec stajnia i wozownia po stronie północnej oraz spichlerz po stronie południowej, które powstały przed 1773 r. Całość założenia otoczona była niskim murem z wjazdem od wsch. Do północnej elewacji stajni i wozowni przylega budynek czworaka z 1800 r. Poza murem, w południowo zachodnim narożu, w 1830 r. postawiony został dom rządcy połączony oficyną arkadowym przejściem. Pozostała część zabudowy folwarcznej rozlokowana jest na południe od części rezydencjonalnej. Składa sie z trzech zgrupowanych przy oddzielnych podwórzach zespołów. Dominantą wschodniego podwórza jest znajdujący się w południowej części okazały, dwu- i trzykondygnacyjny budynek dawnej gorzelni i płatkarni. Murowany z cegły, otynkowany, z ceglaną, dekoracją architektoniczną, posadowiony na podmurówce z kamienia polnego, nakryty w partii ryzalitu dachem dwuspadowym, w części dwukondygnacyjnej naczółkowym. Na północ od niego, po obu stronach stawu, usytuowane są dwie obory pochodzące z lat 80-tych XIX w. Jednokondygnacyjne, murowane z cegły, nakryte dachami dwuspadowymi, wykorzystujące w dekoracji skontrastowanie białych płaszczyzn ścian z elementami wykonanymi w cegle czerwonej (lizen artykułujących elewacje, ozdobnie rozwiązanych podpór wspierających naroża, ceglanych łuków ujmujących okna i wejścia do obiektu). W północno zachodnim narożu podwórza znajduje się budynek obecnej rymarni z 1882 r. zbudowany z wykorzystaniem tego samego repertuaru form architektonicznych. Ten sam architekt projektował i realizował zespół środkowego podwórza utworzonego przez dwie stajnie usytuowane w północnej i południowej pierzei, z d. kuźnią i wybiegiem pośrodku. Najmniej przebudowana stajnia w północnej pierzei nawiązuje podziałem dłuższych elewacji ceglanymi lizenami, dekoracyjnym, ceglanym gzymsem, ujęciem otworów okiennych do zabudowy I podwórza. Odmienna forma architektoniczna cechuje budynki trzeciego, zach. podwórza. Budynki stajni, pierwotnie owczarni, usytuowane wzdłuż wschodniej i zachodniej pierzei, jednokondygnacyjne, nakryte dachami dwuspadowymi, murowane, otynkowane, o dłuższych elewacjach zrytmizowanych formą arkad z umieszczonymi na osiach otworami okiennymi i drzwiowymi. Do tej architektury nawiązuje zbudowany po 1892 r. nieduży budynek przy pd. pierzei Od strony pn. podwórze zamknięte neoklasycystycznym budynkiem stajni czołowej z l ćw. XX w. Wokół założenia zachowany mur z bramami wjazdowymi. Na południe od głównej bramy wjazdowej budynek z 1911 r. należący do administratora majątku. Jest to budynek mieszkalny, jednokondygnacyjny, nakryty dachem mansardowym, murowany, z podcieniem w pn. wsch. narożniku, z zachowaną, dekoracyjną stolarką drzwiową i okienną. Poza granicami założenia, naprzeciwko folwarku zabudowa mieszkalna dawnej służby folwarcznej. Najstarszym jest budynek z k. XVIII w., jednokondygnacyjny, murowany, dwutraktowy, z przelotowa, sienią na osi, z zachowaną stolarką drzwiową i okienną, z okiennicami, nakryty dachem dwuspadowym. Budynki pochodzące z I ćw. XX w. nawiązują do stylu rustykalnego oraz architektury staroniemieckiej przełomu XIX/XX w., jednokondygnacyjne, murowane, z cegły, z szachulcowymi szczytami, nakryte dachami dwuspadowymi oraz naczółkowymi. z zachowaną stolarką drzwiową oraz okienną z okiennicami. W części północnej założenia rozciąga się okazały park w stylu angielskim.

Obiekt dostępny dla zwiedzających, www.racot.pl

Oprac. Beata Marzęta, OT NID w Poznaniu, 30.11.2015 r.