Pomimo dokonanych w 1. połowie XX w. przekształceń wnętrza związanych z adaptacją na muzeum, stanowi dobrze zachowany i czytelny przykład typowej pod względem bryły oraz gabarytów świątyni dominikańskiej. Jest ponadto najmłodszym z trzech zachowanych w obrębie historycznych murów miejskich Raciborza średniowiecznych kościołów.

Historia

Założony z inicjatywy księcia raciborskiego Przemysława w 1306 r. konwent dominikanek w Raciborzu należał do gęstej sieci śląskich klasztorów dominikańskich, spośród których na przestrzeni XIII i początku XIV w. trzynaście było zakonami męskimi, natomiast jedynie dwa żeńskimi. Założenie klasztorne, którego integralną część stanowił kościół pw. św. Ducha, zgodnie z regułą konwentu wzniesiono w obrębie murów miejskich, w pobliżu ówczesnego placu targowego. Zasadniczo nieprzekształcony do czasów obecnych kościół wraz z nieistniejącym już klasztorem wybudowano w latach 1317-1335. Kościół, wzorowany na rozwiązaniach najstarszych dominikańskich świątyń, podporządkowany był surowym, XIII-wiecznym przepisom zakonnym, czego dowodziło rozwiązanie jednonawowego korpusu nawowego krytego stropem, wydłużony, prosty rzut chóru zakonnego oraz brak wieży, którą dobudowano od strony południowej w dalszym etapie, a następnie nadbudowano w XVII lub XVIII w. Zachowany detal architektoniczny z czasu budowy kościoła, charakterystyczny dla fazy tzw. późnego, redukcyjnego gotyku, wskazuje na odmienną proweniencję artystyczną od obu pozostałych gotyckich świątyń w Raciborzu. Mniej więcej z tego samego okresu pochodziła wzniesiona nie później niż w 1359 r. po północnej stronie nawy kaplica św. Dominika, rozbudowywana w kolejnych wiekach i funkcjonująca jako mauzoleum książąt raciborskich. Co istotne świątynia, w przeciwieństwie do kościoła Dominikanów oraz fary, nie uległa znaczącym zniszczeniom w trakcie licznych pożarów miasta. Architektura zabudowań klasztornych znana jest głównie z XIX-wiecznych dokumentów archiwalnych. Wiadomo, że był to typowy kompleks złożony z piętrowych budynków rozmieszczonych na północ od kościoła wokół prostokątnego wirydarza otoczonego krużgankami. Około 1635 r. wykonano ocalałe do czasów współczesnych polichromie ścienne w prezbiterium i nawie. Z XVII w. pochodziła również kruchta dobudowana do kościoła od południa, rozebrana w 1937 r. W 1810 r. miała miejsce kasata konwentu. W 1813 r. kościół oddany został w użytkowanie gminie ewangelickiej, w efekcie czego wyburzono zabudowę klasztorną i kaplicę św. Dominika, a w nawie wybudowano drewniane empory, tworząc jednocześnie nowe otwory okienne. W 1936 r. zrealizowano prace budowlane w obrębie kościoła związane z jego adaptacją na muzeum, dzieląc przestrzeń nawy i prezbiterium na kondygnacje.  

Opis

Kościół usytuowany jest w obrębie dawnych murów miejskich, w zachodniej części historycznego miasta, po północnej stronie obecnego placu księżnej Ofki Piastówny. Świątynia znajduje się obecnie w zabudowie pierzejowej, obudowana od zachodu i wschodu kamienicami z przełomu XIX i XX w. Kościół jest obiektem orientowanym, ceglanym, złożonym z prostokątnej nawy oraz węższego, wydłużonego, dwuprzęsłowego, zamkniętego prosto prezbiterium. Zwarta bryła świątyni przekryta została osobnymi dachami siodłowymi. W południowo-zachodnie naroże nawy wkomponowano wieżę zwieńczoną wtórnym hełmem. Do kościoła od północy przylega rząd przybudówek, będących pozostałościami dawnego klasztoru zaadaptowanymi na klatkę schodową oraz pomieszczenie muzealne. Poszczególne elewacje mają charakter gotycki i urozmaicone są symetrycznie rozmieszczonymi ostrołukowymi oraz półkoliście zamkniętymi otworami okiennymi umieszczonymi pomiędzy jednouskokowymi szkarpami. Otwory okienne w prezbiterium, z uwagi na wtórne wprowadzenie w XIX w. empor częściowe zamurowanie otworów gotyckich, są trójdzielne. Fasada od zachodu jest częściowo niewidoczna z uwagi na dobudowaną na przełomie XIX i XX w. kamienicę. Wnętrze kościoła jest znacząco przekształcone wskutek adaptacji na przestrzenie ekspozycyjne na początku XX w. i podzielone na dwie kondygnacje. Przestrzeń prezbiterium i nawy wydzielono za pomocą tęczy zamkniętej łukiem ostrym. Wnętrze dwuprzęsłowego prezbiterium kryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym z żebrami spływającymi na gładkie, koliste zworniki, a nawa stropem belkowym i sufitami. W górnej części ściany wschodniego prezbiterium zachował się trójdzielny otwór okienny zamknięty łukiem ostrym z oryginalnym kamiennym laskowaniem i maswerkiem. Wewnątrz kościoła nie zachowało się oryginalne wyposażenie. W latach 60. XX w. odsłonięto fragmenty późnorenesansowych polichromii ściennych z 1. połowy XVII w., w tym Zesłanie Ducha Św. na ścianie wschodniej prezbiterium oraz Adoracja błogosławionej Eufemii na ścianie zachodniej w nawie. Na tej samej ścianie sali na parterze wmurowana jest płyta nagrobna pary książęcej, będąca pozostałością późnogotyckiego nagrobka tumbowego z około 1500 r.

Zabytek dostępny dla zwiedzających. W obiekcie mieści się siedziba muzeum.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 17.10.2014 r.