Wiatrak wraz z kompletnym, oryginalnym i sprawnym ciągiem technologicznym jest unikatowym nie tylko w skali regionu zabytkiem techniki ukazującym rozwój młynarstwa w okresie od XIX do poł. XX wieku. Wiatrak jest także świadkiem ginącego elementu rolniczego krajobrazu Wielkopolski. 

Historia

Wiatrak holenderski zwany zwyczajowo holendrem a także wiatrakiem wieżowym pojawił się najpóźniej na terenie Polski. Najstarszymi młynami wietrznymi były wiatraki koźlaki (od XIII w.) i paltraki. W odróżnieniu od koźlaków i paltraków, które można było obracać w całości, wiatraki holenderskie posiadały nieruchomy korpus, najczęściej murowany i obrotową górę tzw. czapę (czaszę) ze śmigami. Pierwsze wiatraki tego typu pojawiły się w północnej Holandii w XVII w. W Polsce zaczęto je wprowadzać od XVIII wieku. Wiatraki typu holenderskiego nie przyjęły się na terenie Wielkopolski jako obce kulturowo, gdyż były upowszechniane w okresie zaborów. Dodatkowym czynnikiem, który sprawił, że holendry nie stały się popularne, był o wiele wyższy koszt wystawienia takiego wiatraka niż niezwykle popularnego drewnianego wiatraka – koźlaka. Koźlaki ze względu na swoją konstrukcję łatwiej było również przenieść w inne miejsce, co dość często czyniono.  Wiatrak w Pyzdrach został zbudowany w 1903 roku przez rodzinę Bartczaków. Zaświadcza o tym metalowa chorągiewka w zwieńczeniu kopuły dachu z ażurowym napisem 1903 BB – Bolesław Bartczak. Pierwotnie wiatrak w Pyzdrach był napędzany wiatrem. W okresie międzywojennym zmieniono w nim napęd na elektryczny, ale zachowano urządzenia związane z napędem wiatrowym. W 1974 roku wymieniono pokrycie dachu oraz wykonano częściowo remont wyposażenia. Wiatrak był czynny jeszcze w latach 80. XX wieku. Potem obiekt był nieużytkowany i ulegał postępującej dewastacji. Nieużytkowany wiatrak zakupiła Gmina Pyzdry i w latach 2018-2019 przeprowadziła jego rewitalizację. Obiekt posiada sprawne wyposażenie i może być uruchomiony zarówno za pomocą wiatru jak i napędu elektrycznego. 

Opis

Obiekt znajduje się w płd.-wsch. części miasta, na wyniesieniu, na lewym brzegu Warty (podobnie jak lokowane przed 1257 rokiem królewskie miasto). Obiekt z cegły, nietynkowany, o widocznym wątku krzyżowym, na planie koła o średnicy ok. 10,5 m na fundamencie z cegły, trzykondygnacyjny. Murowana, nieruchoma bryła wiatraka o formie ściętego stożka nakryta dachem w typie kopuły o konstrukcji drewnianej, odeskowanej i pokrytej blachą na rąbek. Podział na kondygnacje: parter i dwa piętra akcentowane detalem architektonicznym – gzymsami pośrednimi. Nadproża okien i drzwi zaakcentowano rolką z cegły ułożonej w łuki odcinkowe. Okna drewniane, oszklone, poprzedzone metalowymi kratami. Na wysokości parteru – trzy otwory drzwiowe. Wejście główne od północy, od wschodu z podjazdem do odbioru towaru i trzecie od zachodu. Stropy drewniane, belkowe, oparte na ścianach zewnętrznych. Mimo zmiany napędu na elektryczny w obiekcie zachowano urządzenia związane z napędem wiatrowym (skrzydła, wał skrzydłowy, koło paleczne, pionowy wał napędowy przekazujący napęd na złożenie kamieni młyńskich oraz odsiewacze graniaste). Wiatrak mógł być zatem napędzany alternatywnie albo za pomocą wiatru, bądź to przy pomocy energii elektrycznej (przynajmniej w zakresie produkcji śruty w złożeniu kamieni młyńskich). Do produkcji mąki zainstalowano na parterze dwa mlewniki walcowe. Na jednym z nich zachowała się tabliczka znamionowa fabryki Diener & Boldt Maschinen Fabrik und Mühlenbau – Anstalt Breslau (z Wrocławia). Świadczy to o wielkim przywiązaniu młynarza do tradycji i dawnej techniki wiatracznej. Po zakończeniu całościowego remontu zarówno obiektu jak i jego wyposażenia nadano mu nową funkcję dydaktyczno-muzealną. Remont przywrócił obiektowi formę i wygląd z lat 80. XX wieku, kiedy wiatrak jeszcze był użytkowany oraz pozwolił zachować pełne wyposażenie od początku jego istnienia wraz z przemianami. Fakt zachowania kompletnego wyposażenia należy uznać za ewenement i unikat w skali nie tylko regionu. Wiatrak można demonstracyjnie uruchomić zarówno za pomocą napędu wiatrowego (odtworzono zniszczone śmigi) jak i za pomocą silnika elektrycznego. Zainstalowano monitoring obiektu i uporządkowano otoczenie, infrastrukturę z zakresu internetu rzeczy (na monitorze w wiatraku oraz stronie www.pyzdry.pl prezentowane są pomiary ciśnienia atmosferycznego, temperatury, wilgotności powietrza, opadów i siły wiatru). Przeprowadzone prace pozwoliły na zachowanie klimatu wnętrza, które przemawia do zwiedzającego zabytek prawie 120-letnią historią.

Wiatrak dostępny do zwiedzania z zewnątrz. Zwiedzanie wnętrza po uzgodnieniu.

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 26.04.2021 r.