Historia

Początki Pyzdr sięgają XIII w. Najstarsza wzmianka na temat ziemi pyzdrskiej pochodzi z 1234 r. Rozwój miasta łączy się z dogodnym położeniem na skrzyżowaniu ważnych szlaków z Poznania do Łęczycy i z Kalisza do Gniezna. Być może istniał tu także gród książęcy strzegący przeprawy przez Wartę, w sąsiedztwie którego rozwinęła się osada targowa. Lokacja miasta nastąpiła przed 1257 r., co stawia Pyzdry w rzędzie najstarszych miast lokacyjnych w Wielkopolsce. Było to miasto królewskie, siedziba starostwa, a od poł. XIV w. - stolica powiatu.

Kościół parafialny pw. Narodzenia NMP wzmiankowany był po raz pierwszy w 1265 r. W 1331 r. w czasie najazdu krzyżackiego świątynia ta została ograbiona, jednak jej mury ocalały. Wkrótce przystąpiono do budowy nowej fary. Jej fundację przypisuje się Kazimierzowi Wielkiemu. Wzniesiony wtedy kościół był trójnawową bazyliką z węższym zamkniętym trójbocznie prezbiterium oraz przylegającymi do zachodniego przęsła prezbiterium ramionami transeptu. Górną kondygnację ramion transeptu zajmowały otwarte do prezbiterium empory, przeznaczone zapewne dla monarchy. Wg innych historyków fara pyzdrska powstała (lub została gruntownie przebudowana) dopiero w 2 poł. XV w. Zapewne w tym czasie do kościoła po stronie zachodniej dobudowana została wieża. W 1519 r. biskup poznański Jan Lubrański podniósł świątynię do rangi kolegiaty. W XVII i XVIII w. budynek wielokrotnie był niszczony przez pożary. Po pożarze w 1768 r. został odnowiony (barokizacja wnętrza). Kolejny remont miał miejsce w 1806 r. Rok później pożar po raz kolejny zniszczył kościół, który odtąd przez wiele lat pozostawał nieużytkowany. Gruntowna restauracja fary przeprowadzona została dopiero w latach 1865-1870. W końcu XIX w. wnętrze kościoła zostało ozdobione polichromią wykonaną przez arch. Aleksandra Przewalskiego z Kalisza. Kolejne remonty miały miejsce w 1937 r. i w latach 1956-1958, kiedy to elewacje kościoła oczyszczono z tynków, przywracając zabytkowi jego gotycki charakter.

Opis

Kościół usytuowany jest na skraju skarpy, za południowym blokiem przyrynkowym, przy ul. Farnej. Otacza go mur ceglany z okresu dziewiętnastowiecznej restauracji. Świątynia jest orientowana. Późnogotycki kościół jest trójnawową bazyliką, składającą się z trójprzęsłowego korpusu, przylegającego do niego dwuprzęsłowego, zamkniętego trójbocznie prezbiterium. Na przedłużeniu naw bocznych, przy prezbiterium znajdują się dwie zakrystie. Od zachodu dostawiono wieżę na planie kwadratu, z kruchtą w przyziemiu. Po obu stronach wieży znajdują się dwie prostokątne kruchty boczne. Bryła kościoła jest zwarta, opięta szkarpami. Nawę główną i równe jej wysokością prezbiterium nakrywa wysoki dach dwuspadowy. Nad nawami bocznymi - dachy pulpitowe. Nad całością dominuje masywna, trójkondygnacyjna wieża, nakryta niegdyś ostrosłupowym dachem, obecnie zwieńczona krenelażem.

Kościół jest budynkiem murowanym z cegły, częściowo w wątku wendyjskim (zachowanym w nawie głównej), częściowo - gotyckim. Dach nawy głównej i prezbiterium pokryty został dachówką ceramiczną, dachy naw bocznych - blachą. Wnętrze nakryte jest sklepieniem żaglastym. W nawie głównej i prezbiterium sklepienie wspiera się na silnie występujących gurtach i pilastrach. W zakrystii południowej zachowało się gotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe z kamiennymi wspornikami i zwornikiem ozdobionym wyobrażeniem Baranka. Zakrystia północna i kruchta podwieżowa nakryte są stropami.

Elewacje oblicowane zostały czerwoną cegłą (częściowo rekonstruowane w latach 50. XX w.), i podzielone szkarpami. Okna zamknięte są łukiem okrągłym, widoczne są ślady wcześniejszych okien ostrołukowych. Wieża trójkondygnacjowa, z ostrołukowymi oknami i portalem z uskokiem od zachodu, zwieńczona neogotyckim gzymsem koronującym i krenelażem.

Wnętrze zbarokizowane podczas remontu po pożarze w 1786 r. Prezbiterium otwiera się do nawy głównej szerokim, półkoliście zamkniętym łukiem tęczowym. Ściany nawy głównej i prezbiterium podzielone zostały pilastrami, dźwigającymi gurty żaglastych sklepień wzbogaconych pseudokopułkami. Nawy boczne otwierają się do nawy głównej niskimi, półkoliście zamkniętymi arkadami. Sklepienie ozdobione zostało polichromią o tematyce maryjnej. Z dawnego wyposażenia świątyni zachowała się m. in. późnogotycka kropielnica kamienna, krucyfiks z 1 ćw. XVI w. oraz barokowa rzeźba Boga Ojca.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Bliższe informacje na temat parafii oraz godziny Mszy Św. są podane na stronie internetowej www.parafia.pyzdry.eu

Oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 31.07.2014 r.