Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

pozostałości murów obronnych z 4 basztami (Sowią, Lodową, Prochową, Więzienną) - Zabytek.pl

pozostałości murów obronnych z 4 basztami (Sowią, Lodową, Prochową, Więzienną)


mur obronny XIV - XV Pyrzyce

Adres
Pyrzyce

Lokalizacja
woj. zachodniopomorskie, pow. pyrzycki, gm. Pyrzyce - miasto

Zespół średniowiecznych murów obronnych w Pyrzycach stanowi jedno z ciekawszych i stosunkowo dobrze zachowanych fortyfikacji miejskich na terenie Pomorza Zachodniego, o wybitnych wartościach naukowych i historycznych.

Zachowany został zasadniczy pierścień murów, bramy, baszty, czatownie, furty oraz elementy obwałowań - wały i fosy (planty i ogrody).

Historia

Pyrzyckie mury obronne powstawały w czterech etapach, od lokacji miasta w 1263 r. - do 2 poł. XVI w. Etap I - do 1301 r.: wzniesiono zasadniczy pierścień murów wraz z czatowniami i furtami. Etap II - poł. XIV w.: na miejscu dwóch furt powstały dolne kondygnacje dwóch bram, a trzy czatownie przebudowano na baszty obronne. Etap III - XV w.: budowa trzech baszt, przebudowa bram i nadbudowa murów. Etap IV - poł. XVI w.: rozbudowa systemu obronnego, związana z upowszechnieniem artylerii. Wzniesiono basteje, bastiony, szańce oraz nadbudowano bramy i baszty. W owym czasie system obronny Pyrzyc został ostatecznie ukończony, w efekcie czego powstały: mury obronne o dł. ok. 2000 m i wys. 7-9 m, z dwiema bramami i przedbramiem, 44 czatowniami, 8 czatowniami nadwieszonymi, 6 basztami (w tym dwiema cylindrycznymi). Miasto otoczone było podwójnym pierścieniem wałów i fos - dł. ok. 2250 m. Nawadnianie fos odbywało się po otwarciu śluz z czterech, sztucznie utworzonych stawów, zasilanych wodą z Siciny (dopływu Płoni. Do 1574 r. żadne najazdy wojsk brandenburskich, polskich i husyckich nie przełamały murów pyrzyckich. Po 1750 r. część wałów została splantowana, a w latach 1830-45 zamieniona na promenadę. Fosy zasypano ok. 1860 r., w ich miejscu założono ogrody. W kon. XVIII w. rozebrano przedbramie Bramy Bańskiej, a po 1854 r. przedbramie Bramy Szczecińskiej. W XIX w. baszty pełniły funkcje gospodarcze (lodownia, warsztat). Dawne czatownie zaadaptowano na domy mieszkalne dla biedoty. W latach 1835-1843 remontowano zniszczone fragmenty murów, w 1879 r. wyburzono fragment muru w osi ulicy Szerokiej, a także przebito liczne furty dla ruchu pieszego. W czasie działań II wojny światowej zniszczona został Brama Szczecińska i Baszta Mnisza, oraz zrujnowane górne kondygnacje baszt i Bramy Bańskiej. Po 1945 r. obwarowania miejskie są systematycznie remontowane i konserwowane.

Opis

Mury obronne otaczają stare miasto Pyrzyce, założone na planie nieregularnego owalu, o kształcie zbliżonym do zaokrąglonego trapezu z wierzchołkiem od północy, o wym. ok. 600 x 600 x 150 m. Obecnie mury miejskie (w tym po rewaloryzacji i rekompozycji) są zachowane w ok. 80-90% ich pierwotnego przebiegu; ubytki występują w części południowej i wschodniej. Z pierwotnego systemu fortyfikacyjnego obronnego zachowane są: bramy - Bańska i Szczecińska (przyziemie); baszty: Sowia, Lodowa, Prochowa, Pijacka; ruiny baszty Śpiącej Królewny i Mniszej oraz ok. 30 czatowni.

Mury obronne wykonane z cegły ceramicznej, o wątku wendyjskim (cegły 10 x 14 x30 cm), osadzone na cokole z głazów narzutowych, nietynkowane. Wysokość muru wynosi ok.5,5 m od strony miasta i ok.7 m od strony ogrodów. Mury ze śladami otworów po gankach komunikacyjnych i obronnych. Przy Baszcie Lodowej znajduje się dawna furta wypadowa.

Brama Bańska usytuowana w południowym ciągu murów, wzniesiona w trzech etapach: kon. XIII w., 1 poł. XV w. (dolne kondygnacje), XVI w. (tambur). Była to brama dwustopniowa: część dolna, czterokondygnacyjna, założona na planie kwadratu o boku 780 cm, z dwiema szkarpami, górna - ośmioboczna o wym. zewnętrznych ok. 540 x 500 cm, z hełmem ostrosłupowym. Przyziemie z ostrołukowym przejazdem, a na wyższych kondygnacjach otwory szczelinowe, różnej wielkości blendy, fryzy ząbkowe i arkadowe oraz krenelaż z gankiem. Część ośmioboczna posiadała otwory szczelinowe i krenelaż z gankiem. Ściany murowane z cegły ceramicznej o wiązaniu wendyjskim (część dolna), nietynkowane. W elewacji wschodniej ślady zamurowanego danskeru (latryny). Obecnie zachowana część dolna (czworoboczna i czterokondygnacyjna), po rewaloryzacji; część ośmioboczna nie istnieje.

Brama Szczecińska ulokowana w północnym ciągu murów, została wkomponowana w istniejący system obronny ok. poł. XIV w. i nadbudowana w 2 ćw. XVI w. Obecnie  zachowana w formie szczątkowej, tj. ostrołukowy przejazd (po rewaloryzacji). Ściany murowane z cegły ceramicznej, o wiązaniu wendyjskim. Elewacje nietynkowane, z blendami o różnych kształtach łuków nadproży, dzielone fryzami ząbkowymi, taśmowymi i zwieńczone krenelażem. Była to brama dwustopniowa: część dolna o rzucie czworobocznym, czterokondygnacyjna; górna - z ośmiobocznym tamburem, opięta narożnymi (cylindrycznymi i dwukondygnacyjnymi) wieżyczkami i zwieńczona hełmem ostrosłupowym.

Baszta Sowia (Więzienna) położona w północnym ciągu muru, wzniesiona ok. poł. XIV w. (na bazie półkolistej czatowni), nadbudowana w poł. XVI w. (tambur), cylindryczna, dwustopniowa, czterokondygnacyjna. Obiekt założony na planie nieregularnego koła,

o średnicy zewnętrznej ok. 570 cm, a tambur o średnicy ok. 340 cm i wysokości ok. 14 m. W przyziemiu znajdował się loch, na II kondygnacji poziom wejściowy, na III kondygnacji - poziom obrony, na IV kondygnacji - platforma z krenelażem. Ściany murowane z cegły ceramicznej o wiązaniu wendyjskim, polskim i nieregularnym, o przekroju ok. 85 cm, nietynkowane, z otworami strzelniczymi na trzeciej kondygnacji, zwieńczona fryzem arkadowym i krenelażem.

Baszta Lodowa usytuowana w zachodnim ciągu muru, wzniesiona ok. 1420 r. (cztery, dolne kondygnacje) i nadbudowana w 2 poł. XVI w. (dwie, górne kondygnacje), cylindryczna, założony na planie koła o średnicy zewnętrznej 530 cm. W przyziemiu znajdował się loch, wyżej poziomy obrony, na piątej kondygnacji pomieszczenia dla straży, a szósta zwieńczona pomostem widokowym z krenelażem. Ściany murowane z cegły ceramicznej o wiązaniu wendyjskim i nieregularnym (część dolna) oraz polskim niereguralnym (część górna), o przekroju do ok. 150 cm, nietynkowane,  z otworami strzelniczymi na czwartej kondygnacji, fryzem taśmowym i krenelażem.

Baszta Prochowaulokowana w zachodnim ciągu muru, wzniesiona ok. poł. XIV w. i nadbudowana w poł. XVI w. (1540 r.). Dolne kondygnacje założone na planie prostokąta (na miejscu czatowni), o wym. 560 x 410 cm, górne - na planie koła, o średnicy zewnętrznej ok. 240 cm; całość zwieńczona niskim hełmem ostrosłupowym. Ściany murowane z cegły ceramicznej o wiązaniu wendyjskim (część dolna) i niereguralnym, nietynkowane. Część dolna trzykondygnacyjna, z wejściem od strony miasta i otworami strzelniczymi od strony pola, zwieńczona krenelażem; górna - dwukondygnacyjna, z otworami strzelniczymi oraz pokładem widokowym i krenelażem.

Baszta Pijacka (Więzienna) położona we wschodnim ciągu muru, wzniesiona w kon. XV w. (ok. 1480 r.), założona na planie prostokąta o wym. 460 x 400 cm, zlicowana od zewnątrz z murem obronnym i opięta przyporami. Obiekt dwukondygnacyjny, murowany z cegły ceramicznej (wiązanie wendyjskie i nieregularne), a przyziemie z kamienia narzutowego, nakryty historycznie wtórnym dachem pulpitowym. Elewacje nietynkowane, rozczłonkowane ostrołukowymi otworami i blendami, a w ścianie północnej umieszczony dansker. W przyziemiu baszty znajdował się loch więzienny, a w XVIII w. izba wytrzeźwień - o czym świadczyły rysunki na murach. Druga kondygnacja przeznaczona była dla straży, a w XVIII w. było to miejsce chłosty dla pijaków. Trzecia kondygnacja pełniła funkcje strzelnicze.

Baszta Śpiącej Królewny (Bluszczowa, Połówkowa) usytuowana we wschodnim ciągu muru, wzniesiona w 2 poł. XV w., założona na planie półkola o średnicy wewnętrznej ok. 500 cm, dwukondygnacyjna, z otworami strzelniczymi dla broni palnej (armat). Obiekt murowany z cegły ceramicznej (wątek polski i nieregularny), a od strony ogrodów z kamienia narzutowego. Ściany baszty zachowane do wysokości muru obronnego, obrośnięte od zewnątrz bluszczem.

Baszta Mnisza (Klasztorna) położona w płd.-wschodnim narożniku muru, w sąsiedztwie dawnego klasztoru Franciszkanów, wzniesiona ok. poł. XIV w. i nadbudowana w 1562 r. Dwie, dolne kondygnacje założone były na planie prostokąta, o wym. 540 x 430 cm, górne na planie koła, o średnicy zewnętrznej 420 cm; całość zwieńczona niskim hełmem ostrosłupowym. Ściany murowane z cegły ceramicznej o wiązaniu wendyjskim (część dolna). Obecnie baszta w stanie ruiny; partia cylindryczna nie istnieje, a część czworoboczna zachowana fragmentarycznie.

Czatownie - pierwotnie na obwodzie murów obronnych rozmieszczone były 44 czatownie (ob. zachowane ok. 30), rozstawione średnio co ok. 27-30 m, o analogicznej konstrukcji jak mury obronne. Dominowały budowle czworoboczne (sporadycznie półkoliste), wysunięte na zewnątrz i od wewnątrz muru, otwarte od strony miasta, o szerokości ok. 6 - 7 m, trzykondygnacyjne. W przyziemiu składowano materiały do obrony, na II kondygnacji znajdowały się pomieszczenie straży, a III kondygnacja stanowiła poziom obrony z otworami strzelniczymi. Czatownie wystawały nieznacznie poza koronę muru (1-2 m), zwieńczone krenelażem lub kryte dachem siodłowym; obecnie z otworami lub krenelażem. Z czasem dawne czatownie zaadaptowano na domy mieszkalne biedoty, ob. nieużytkowane, bez podziałów poziomych, dachów, po rewaloryzacji.

Mury obronne ogólnie dostępne, oznaczone szlakiem turystycznym. Wnętrza bram i baszt dostępne po uzgodnieniu z właścicielem (gmina Pyrzyce)

Oprac. Waldemar Witek, OT NID Szczecin, 01.10.2015 r.

Rodzaj: mur obronny

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_32_BL.30016, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_32_BL.44182,PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_32_BL.44200,PL