Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kolegiata pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny - Zabytek.pl

kolegiata pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny


kościół XV - XVII Pułtusk

Adres
Pułtusk

Lokalizacja
woj. mazowieckie, pow. pułtuski, gm. Pułtusk - miasto

Bazylika Kolegiacka pw.Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Pułtusku, wzniesiona z inicjatywy bpa Pawła Giżyckiego, druga w hierarchii po płockiej katedrze, jeden z najwcześniejszych i najwartościowszych zabytków architektury sakralnej nie tylko na skalę Mazowsza ale również Polski.

Historia

Budowę murowanego kościoła pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny rozpoczęto po 1439 r. z inicjatywy bp płockiego Pawła Giżyckiego. Była to w pierwotnej postaci bardzo obszerna, salowa świątynia na planie wydłużonego prostokąta o prezbiterium równym szerokości nawie. W II połowie XV w. zaczęto rozbudowywać kolegiatę. W III przęśle dostawiono dwie oszkarpowane w narożnikach i sklepione gwiaździście kaplice. Następnie od wschodu dobudowano do nich kolejną. W 1507 r. bp Erazm Ciołek przy wsparciu mieszczan i dziekana kapituły Zachariasza ufundował dwie wieże na frontonie. Po 1546 r. gotycka świątynia przebudowana została w stylu renesansowym, przez warsztat płockiego mistrza Giovanniego Battistę Venetusa (Jana Baptystę z Wenecji). Podwyższono wtedy mury nawy i prezbiterium, które przedłużono o dwa przęsła i zamknięto płytkim trójbocznym zamknięciem. Do wnętrza nawy wprowadzono potężne półfilary połączone arkadami, na których posadowiono charakterystyczne sklepienie kolebkowe, z dekoracją pseudokasetonowną. Sklepienie prezbiterium zamknięto parasolowatą konchą z zaklęśniętych wysklepek. Tworzą one tzw. pułtuski parasol sklepienny lub sklepienie pułtuskie. Sklepienie otrzymało renesansową dekorację malarską. Powstały bazylikowy korpus czteroprzęsłowy poprzedzono dwiema wieżami z kruchtą międzywieżową oraz bocznymi trójkątnymi aneksami. Prace budowlane zakończyły się przed 1551 r. W latach 1553-1554 Venetus wzniósł kaplicę biskupa Andrzeja Noskowskiego. Renesansowa polichromia kaplicy, całkowicie pokrywająca powierzchnie ścian, wykonana została ok. 1555-56 r. Po pożarze 12 sierpnia 1613 r. we wnętrzu kościoła zatynkowano dekorację malarską nawy i prezbiterium, dodano nowe barokowe wyposażenie. W latach wojen szwedzkich 1655-1656 świątynia została zdewastowana. Kolejny remont kościoła rozpoczęto w 1699 r. za bpa Ludwika Bartłomieja Załuskiego. Dzięki fundacji biskupiej kolegiata otrzymała jednolite barokowe wyposażenie, którego dominującym elementem były rozmieszczone hierarchicznie monumentalne epitafia ufundowane przez biskupa dla upamiętnienia pamięci członków jego rodu. Przed 1775 r. przeprowadzono kolejny remont. Zleceniodawcą był bp Hieronim Antoni Szeptycki. Wówczas ściany kaplicy wieży południowej wyłożono płytkami ceramicznymi. W 1786 r. miasto nawiedziła powódź, wynikiem czego było zalanie krypt w kolegiacie oraz zapadnięcie się posadzek. Gospodarz diecezji bp Krzysztof Szembek w 1788 r. zlecił prace remontowe, w których uporządkowano zalane krypty, podniesiono posadzkę świątyni o 15 cali, wybiałkowano wnętrza. W 1829 r. budowniczy Wincenty Zieliński opracował inwentaryzację kolegiaty oraz wykonał projekt restauracji i kosztorys. Prace budowlane prowadzono w latach 1832-1835 pod kierunkiem Andrzeja Gołońskiego (z powodu śmierci Zielińskiego). W prowadzonych pracach obniżono wieże oraz dach nad korpusem nawowym o jedną kondygnację. Od południa i północy dostawiono kruchty do naw bocznych. W 1843 r. odnowiono kapitularz. W 1875 r. miał miejsce kolejny pożar, który uszkodził dachy kościoła. Prace remontowe przeprowadzono w 1878 r. W 1887 r. miasto nawiedziła kolejna powódź, która zalała kolegiatę. W latach 1909-1910 architekt Stefan Szyller wraz z Towarzystwem Opieki nad Zabytkami Przeszłości nadzorował prace remontowe przy świątyni. Przeprowadzono gruntowną restaurację, m.in. zaadaptowano dawny kapitularz na skarbiec. W okresie II wojny światowej kolegiata nie doznała wielkich uszczerbków. Najpierw zaadoptowano ją na więzienie, następnie na magazyn tzw. mienia żydowskiego. Uszkodzeniu w tym okresie uległ jedynie dach świątyni. Powojenne straty usunięto już do 1953 r. W 1958 r. miała miejsce kolejna powódź, która uszkodziła wyposażenie świątyni. W 1971 r. wykonano remont wnętrz kościoła. W 1975 r. kolegiata pułtuska otrzymała tytuł bazyliki. W 1977 r. wymieniono pokrycie dachowe z dachówki na blachę ocynkowaną. W 1979 r. podczas kolejnej powodzi w bazylice zostają zalane krypty oraz uszkodzone głownie elementy wyposażenia – ołtarze i epitafia. Po powodzi przeprowadzono konserwację i restaurację większości wyposażenia. W latach 1982-83 w kaplicy Noskowskiego przeprowadzono restauracje polichromii. W 1984 r. prowadzono prace konserwatorskie przy epitafiach, odkryto wtedy polichromie na filarach. W 1994 r. podczas prac przygotowawczych do remontu wnętrz odkryto renesansowe polichromie pokrywające sklepienie nawy głównej oraz prezbiterium a także ściany świątyni. Odkryto również późnośredniowieczne lub wczesnorenesansowe malowidła na podsufitce renesansowego balkonu w prezbiterium, które obecnie przysłaniają stalle kanonickie. W latach 1994-2008 przeprowadzono gruntowne prace konserwatorskie polichromii sklepień, przywracając im renesansowy wygląd. W 2008 r. przełożono na nowo oryginalną posadzkę.

Opis

Bazylika znajduje się w obrębie zabytkowego zespołu urbanistycznego miasta lokacyjnego okolonego kanałami starorzecza Narwi. Usytuowana jest w północnej pierzei rynku, pomiędzy ulicą Konopnickiej a Rynkiem. Zwrócona frontem w kierunku południowo–zachodnim. Budowla późnogotycko – renesansowa z barokowa fasadą, murowana z cegły otynkowana z odsłoniętymi fragmentami wątku ceglanego. Założona na rzucie wydłużonego prostokąta z prezbiterium dłuższym nieznacznie od korpusu głównego, zamkniętym trójbocznie, opiętym wysokimi szkarpami zewnętrznymi. Bazylika jest budowlą trójnawową, czteroprzęsłową poprzedzoną kruchtą flankowaną przez dwie sześcioboczne wieże. Pomiędzy wieżami a nawami bocznymi aneksy na planie trójkąta. Na wysokości trzeciego przęsła nawy głównej dostawione prostokątne przedsionki. Prezbiterium równe szerokością i wysokością nawie głównej. Do prezbiterium, na przedłużeniu naw bocznych od strony północno–zachodniej zakrystia na planie trapezu, od południowo – wschodniej kaplica bpa Noskowskiego. Bryła rozczłonkowana, o układzie bazylikowym. Korpus nawowy i prezbiterium nakryte wspólnym dachem dwuspadowym krytym blachą. Dwuspadowy dach tuż nad szczytem nawy głównej wieńczy diagonalnie posadowioną czworoboczną wieżą z sygnaturką, zwieńczona obeliskowym hełmem. Nawy boczne i kruchta nakryte dachami pulpitowymi. Zakrystia nakryta dachem dwuspadowym. Pokrycie kopułowe wież z ażurowymi, ośmiobocznymi, opilastrowanymi latarniami krytymi kopułkami. Fasada świątyni zwieńczona szczytem ujętym wolutowymi spływami. W szczycie prostokątny, zamknięty koszowo otwór okienny flankowanymi parą pseudojońskich pilastrów, na których wsparty został trójkątny naczółek. W dolnej kondygnacji elewacji jednoosiowa kruchta z zamkniętym łukiem pełnym otworem wejściowym, nad nim prostokątny otwór okienny. Kruchta ujęta ryzalitami w formie wież. Wnętrze podzielone stylistycznie. Nawa główna wraz z prezbiterium renesansowe, nawy boczne z reliktami gotyckimi. Wnętrze kościoła podzielone zostało monumentalnymi wnękami arkadowymi i zwieńczone polichromowanym XVI w. sklepieniem kolebkowym. Bogate wyposażenie świątyni (malarstwo, ołtarze, epitafia, stalle, itd.) w przeważającej części datowane jest na XVII i XVIII oraz poł. XIX w.

Zabytek dostępny.

Oprac. Katarzyna Kosior OT NID w Warszawie, 18-10-2017 r.

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: renesansowy

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_14_BK.174931, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_14_BK.342064