Należy do świątyń mazowieckich tzw. „grupy pułtuskiej”, prezentujących specyficzną odmianę budownictwa renesansowego. Jednocześnie stanowi jej najlepiej zachowany i najdoskonalszy przykład.

Szczególną wartość historyczną świątyni potwierdza jej związek z wybitnymi postaciami oraz fakt, że w podziemiach kościoła spoczywa zamożna szlachta i część biskupów płockich. O wybitnej wartości artystycznej świadczą natomiast oryginalne rozwiązania architektoniczne i bogaty wystrój malarski. Mimo zawirowań historycznych i częstych klęsk żywiołowych (powodzie), a w związku z tym remontów i przebudów, zabytek zachował swój autentyzm. W połowie XVI w. późnogotycka świątynia została przebudowana w stylu renesansowym. Jej najbardziej charakterystycznym elementem jest oryginalne sklepienie kolebkowe o długości około 60 m ciągnące się przez całą długość nawy i prezbiterium, pokryte unikatową pod względem skali i programu treściowo–ideowego dekoracją malarską. Jej dopełnieniem są renesansowe, iluzjonistyczne freski we wnętrzu kaplicy wybudowanej w latach 1553-1554 dla biskupa Andrzeja Noskowskiego. Szesnastowieczne polichromie zachowane na sklepieniu oraz w kaplicy są największym na ziemiach polskich i doskonale zachowanym zespołem renesansowych malowideł.

Historia

Pułtusk był miastem rezydencjonalnym biskupów płockich. Budowę murowanego kościoła pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny rozpoczęto po 1439 r. z inicjatywy biskupa płockiego Pawła Giżyckiego, a ukończono prawdopodobnie w 1449 r. Do prostej formy świątyni w ciągu 2. połowy XV w. dostawiono kaplice: pod wezwaniem św. Jakuba i św. Małgorzaty fundacji burmistrza Pułtuska Jakuba Poddębka i jego żony Małgorzaty, pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja fundacji wojewody mazowieckiego Mikołaja Węża z Dobrzankowa oraz pod wezwaniem św. Anny i Jana Chrzciciela fundacji bp Piotra z Chodkowa. W 1507 r. biskup Erazm Ciołek, przy wsparciu mieszczan i dziekana kapituły - Zachariasza, ufundował dwie wieże. Z fundacji Ciołka powstała także dzwonnica autorstwa Jerzego Czacha z Chomiąt.

Po 1546 r. gotycka świątynia przebudowana została w stylu renesansowym przez warsztat mistrza Jana Baptysty z Wenecji. Podwyższono wówczas mury kościoła, przedłużono prezbiterium o dwa przęsła i zamknięto płytkim trójbocznym zamknięciem. Do wnętrza nawy wprowadzono potężne półfilary połączone arkadami, na których posadowiono sklepienie kolebkowe. Poprzez zburzenie ścian pomiędzy kaplicami uzyskano nawy boczne, a od północy przy prezbiterium wzniesiono jeszcze sklepioną zakrystię z kapitularzem i oratorium na piętrze. Powstały bazylikowy korpus czteroprzęsłowy poprzedzono dwiema wieżami z kruchtą międzywieżową i bocznymi trójkątnymi aneksami. Prace budowlane zakończyły się przed 1551 r. W latach 1553-1554 na przedłużeniu południowej nawy bocznej, Jan Baptysta wzniósł kaplicę biskupa Andrzeja Noskowskiego. Renesansowa polichromia kaplicy, całkowicie pokrywająca powierzchnie ścian, wykonana została ok. 1555-56 r. prawdopodobnie przez Wojciecha i Stanisława Pieczonkę z Nowej Warszawy. Malowidła te miały charakter iluzjonistyczny, ornamentalny i figuralny. Renesansowy nagrobek biskupa Noskowskiego wykonany został około 1561 r. przez dwa różne warsztaty małopolskie. Nadzorującym projekt był budowniczy i rzeźbiarz królewski Santi Gucci. 12 sierpnia 1613 r. miasto i kolegiatę strawił pożar. Do naprawy uszkodzeń kościoła przystąpiono w 1615 r. Pracami kierował Jakub Sidak. Obejmowały one całe wnętrze kościoła i elewacje zewnętrzne. Położono wówczas m. in. nowy dach i wprowadzono nowy barokowy szczyt zachodni. We wnętrzu kościoła zatynkowano dekorację malarską nawy i prezbiterium oraz dodano nowe wyposażenie. Po pożarze odbudowano także dzwonnicę nadając jej formy renesansowe. W latach wojen szwedzkich świątynia została zdewastowana. Do kolejnego remontu przystąpiono w 1699 r. za czasów administracji biskupa Ludwika Bartłomieja Załuskiego. Dzięki fundacji biskupiej kolegiata otrzymała jednolite barokowe wyposażenie, na które złożyły się ołtarz główny, ambona w kształcie łodzi, stalle w prezbiterium oraz większość z czternastu zachowanych do dziś ołtarzy bocznych. Dominującym elementem wyposażenia świątyni były rozmieszczone hierarchicznie monumentalne epitafia ufundowane przez biskupa dla upamiętnienia pamięci członków jego rodu. Przed 1775 r. przeprowadzono kolejny remont. Zleceniodawcą był biskup Hieronim Antoni Szeptycki. Ściany kaplicy wieży południowej wyłożono płytkami ceramicznymi dekorowanymi kobaltem. Było to ok. 2580 flizów niderlandzkich z 1. połowy XVIII w. przedstawiających pejzaże z motywami figuralnymi, architekturą i sylwetkami zwierząt. Płytki z czasem uzupełniono flizami z przełomu XVIII/XIX w. z dekoracją manganową ilustrującą sceny biblijne.  W 1786 r. powódź zalała krypty w kolegiacie oraz spowodowała zapadnięcie się posadzek. W 1788 r. biskup Krzysztof Szembek zlecił prace remontowe, w wyniku których naprawiono zniszczenia, podniesiono posadzkę świątyni o 15 cali, powiększono okna naw bocznych oraz wybiałkowano wnętrza. Przebudowano wówczas także dzwonnicę przykolegiacką w stylu klasycystycznym. W 1829 r. budowniczy Wincenty Zieliński sporządził inwentaryzację kolegiaty oraz wykonał projekt restauracji. Obejmował on przywrócenie okien nawy głównej, przebudowę fasady oraz budowę wieńczącej ją sygnaturki. Rozległe prace miały być prowadzone przy kaplicy biskupa Noskowskiego, planowano podwyższenie ścian kaplicy do korony murów prezbiterium, położenie na niej dachu namiotowego z kalenicą prostopadłą do osi nawy świątyni oraz otwarcie kaplicy arkadą do nawy bocznej z jednoczesną likwidacją zakrystii wikariackiej. Prace budowlane prowadzono w latach 1832-1835 odbiegały jednak od założeń (nie zmonumentalizowano fasady, obniżono wieże oraz dach nad korpusem nawowym o jedną kondygnację). Od południa i północy dostawiono kruchty do naw bocznych. W 1887 r. miasto nawiedziła kolejna powódź, która zalała kolegiatę. W latach 1909-1910 pod nadzorem architekta Stefana Szyllera przeprowadzono gruntowną restaurację całej świątyni, dawny kapitularz zaadaptowano na skarbiec.

W okresie II wojny światowej kolegiata nie doznała wielkich uszczerbków. Najpierw zaadoptowano ją na więzienie, następnie na magazyn tzw. mienia żydowskiego. Uszkodzeniu w tym okresie uległ jedynie dach świątyni. Powojenne straty usunięto do 1953 r., przeprowadzono także restaurację, która obejmowała m. in. zdjęcie tynków z żeber sklepiennych w nawach bocznych i z niektórych ścian wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Po kolejnych dwóch powodziach przeprowadzono konserwację i restaurację większości wyposażenia. W 1982 r. w kaplicy Noskowskiego przywrócono oryginalne wnęki w partii dolnej, a w 1983 r. przeprowadzono restauracje polichromii kaplicy. W 1984 r. prowadzono prace konserwatorskie przy epitafiach, odkryto wtedy polichromie na filarach. W 1994 r. podczas prac przygotowawczych do remontu wnętrz odkryto renesansowe polichromie pokrywające sklepienie nawy głównej oraz prezbiterium, a także ściany świątyni. Odkryto również późnośredniowieczne lub wczesnorenesansowe malowidła o motywach floralnych, heraldycznych i figuralnych na podsufitce renesansowego balkonu w prezbiterium, które obecnie przysłaniają stalle kanonickie. W latach 1994-2008 przeprowadzono gruntowne prace konserwatorskie polichromii sklepień, przywracając im renesansowy wygląd. W 2008 r. przełożono na nowo oryginalną posadzkę.

Opis

Kościół znajduje się w obrębie zabytkowego miasta lokacyjnego okolonego kanałami starorzecza Narwi, w północnej pierzei rynku, pomiędzy ulicą Konopnickiej a Rynkiem. Murowana budowla założona jest na rzucie wydłużonego prostokąta z prezbiterium dłuższym nieznacznie od korpusu głównego, zamkniętym trójbocznie, opiętym wysokimi szkarpami zewnętrznymi. Świątynia jest trójnawowa, czteroprzęsłowa, poprzedzona kruchtą flankowaną przez dwie sześcioboczne wieże. Na wysokości trzeciego przęsła nawy głównej dostawiono prostokątne przedsionki. Do prezbiterium, na przedłużeniu naw bocznych od strony północno–zachodniej przylega zakrystia na planie trapezu, od południowo–wschodniej - kaplica biskupa Noskowskiego. Korpus nawowy i prezbiterium nakryte są wspólnym dwuspadowym dachem krytym blachą, zaakcentowanym czworoboczną wieżą z sygnaturką, zwieńczoną obeliskowym hełmem. Nawy boczne i kruchtę nakryto dachami pulpitowymi, zakrystię - dachem dwuspadowym. Fasadę świątyni zwieńczono trójkątnym szczytem ujętym wolutowymi spływami. Wnętrze kościoła podzielone zostało monumentalnymi wnękami arkadowymi i zwieńczone polichromowanym szesnastowiecznym sklepieniem kolebkowym, z dekoracją pseudokasetonową z główek cegieł wysuniętych poza powierzchnię wysklepek. Motyw dekoracyjny sklepienia stanowią niewielkie koliste i cytryniaste oka połączone krótkimi odcinkami oraz znajdujące się pomiędzy nimi pola o nieregularnym kształcie. Sklepienie prezbiterium zamknięto parasolowatą konchą. Bogate wyposażenie świątyni (malarstwo, ołtarze, epitafia, stalle, itd.) w przeważającej części datowane jest na XVII i XVIII w. oraz połowę XIX w.

W południowo–zachodnim narożniku terenu przykościelnego znajduje się klasycystyczna dzwonnica. Jest to budowla na planie kwadratu, czterokondygnacyjna, tynkowana, boniowana, nakryta obeliskowym hełmem.

Organy

Obecnie istniejące 32-głosowe organy o dwóch klawiaturach ręcznych i nożnej (M I – 13 gł., M II – 12 gł., Pedał – 8 gł.), wielu urządzeniach dodatkowych, pneumatycznej trakturze i stożkowych wiatrownicach, zostały wybudowane w 1938 r. przez największą ówczesną polską firmę organmistrzowską Dominika Biernackiego z Warszawy. Zachowano cenną i wartościową artystycznie zabytkową szafę organową. Wedle relacji prasowych, jako instrument koncertowy, były wykonane z dobrych materiałów oraz bardzo dopracowane technicznie i intonacyjnie, co ocenili znani wówczas polscy profesorowie-organiści. Obecne organy mają w każdej sekcji po jednym głosie językowym. Do dziś zachowały się one w stanie oryginalnym i są wczesnym przykładem recepcji ruchu „Orgelbewegung” na ziemiach polskich. Kapitalny remont organów przeprowadził w 2015 r. organmistrz Krzysztof Grygowicz. Wówczas także odrestaurowano zabytkową szafę organową oraz cały chór muzyczny. Podczas tych prac odkryto, że obudowa instrumentu zawiera w sobie starsze, pochodzące z XVII w., elementy, w tym dawne malowidła, które po konserwacji, ponownie na niej zamontowano.

Warto dodać, że na początku XVIII w., a przed 1737 r., znany toruński organmistrz Mateusz Brandtner, skonstruował dla kolegiaty pułtuskiej pozytyw (małe organy bez klawiatury nożnej) umieszczony na chórze w prezbiterium. W 1840 r. naprawiał go Grzegorz Zientarski. Instrument istniał w świątyni do 1930 r., kiedy to organmistrz Wacław Biernacki translokował go do parafii Kroczewo i tam przebudował.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa (część dotycząca organów: Piotr Woźniak, Zespół ds. Organów Historycznych NID)