Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół pałacowo-parkowy - Zabytek.pl

zespół pałacowo-parkowy


pałac 2. poł. XVII w. Puławy

Adres
Puławy

Lokalizacja
woj. lubelskie, pow. puławski, gm. Puławy (gm. miejska)

Wybitne w skali kraju założenie rezydencjonalne związane z rodami Lubomirskich i Czartoryskich.

Pałac z l. 70. XVII w. proj. arch. Tylmana z Gameren, kilkakrotnie przebudowywany. Obecny kształt zespołu pochodzi z czasów Izabelli i Adama Czartoryskich, powstał w wyniku przebudowy w l. 1788-1801 prowadzonej wg proj. Chrystiana Piotra Aignera. Na terenie parku krajobrazowego liczne budowle - m.in. pałac „Marynki”, Domek Żółty, Domek Gotycki, Świątynia Sybilli i in.

Historia

Początki zespołu rezydencjonalno w Puławach wiążą się z osobami Stanisława Herakliusza Lubomirskiego marszałka wielkiego koronnego i jego żony Zofii z Opalińskich, dziedziczki klucza konińskowolskiego z wsią Puławy. W latach 1671-78 wybudowali pałac w formie włoskiej willi . Zlokalizowana na krawędzi stromego wzniesienia rezydencja, założona na planie prostokąta z alkierzami w narożach posiadała także cechy budowli obronnej. Całość otaczał rozległy ogród. Zespół pałacowy wraz z układem przestrzennym oraz kompozycja z wg proj. Tylmana z Gameren. W 1687 klucz konińskowolski z Puławami przeszedł na własność jedynej córki Lubomirskich - Elżbiety, żony Adama Sieniawskiego. W 1706 r. rezydencja została spalona przez wojska szwedzkie. W kolejnych latach odbudowano złożenie. Od początku lat 30. XVIII w. Puławy przez sto lat znajdowały się w rękach Czartoryskich. Znaczącą rolę w ich historii odegrali Maria i August Czartoryscy, którzy odbudowali i upiększyli rezydencję. Działali tu m. in. Franz Mayer a następnie Jan Zygmunt Deybel. Najważniejszy jednak wkład w zmiany założenia miał książę Adam Kazimierz Czartoryski a przede wszystkim jego żona Izabella, wprowadzili wiele nowatorskich zmian oraz stworzyli ważny ośrodek życia kulturalnego i politycznego. Zatrudnili grono wybitnych artystów, którzy całość zespołu pałacowego, a zwłaszcza parku poddali gruntownej przebudowie. Wizje nowych właścicieli realizował m. in. Joachim Hempel oraz rozpoczynający wówczas swą karierę architekt Chrystian Piotr Aigner.

Na przestrzeni kolejnych lat wzniesiono nowe obiekty: pałac Marynki, Świątynię Sybilli (1798-1803), Bramę Rzymską (ok. 1800), Teatr Grecki, Domek Gotycki (1809) oraz wykuto i urządzono groty w wapiennym zboczu skarpy. W ich pobliżu powstały małe pawilony: Domek Rybaka i Domek Pustelnika. Ok. 1801 r. na Dzikiej Promenadzie ustawiono sprowadzony z Włoch marmurowy sarkofag (M. Laboureur) poświęcony Augustowi i Marii Zofii Czartoryskim, zaś na skarpie przy dziedzińcu bocznym zbudowany został klasycystyczny Domek Żółty i utworzono pasaż o gotycyzujących cechach. W l. 1800 -1803 powstała klasycystyczna, wzorowana na rzymskim Panteonie, kaplica p.w. Wniebowzięcia NMP. Rozpoczęto też dobudowę biblioteki. W ogrodzie, który przyjął cechy stylu angielskiego zapanowały formy naturalne powiązane z elementami krajobrazu. Po konfiskacie majątku przez władze carskie (1832 r.) na terenie założenia umieszczony został Aleksandryjski Instytut Wychowania Panien, zw. też Maryjskim, dla którego potrzeb zaadaptowano budynki pałacowe. Przebudowano całe założenie w l. 1840 -43 wg. proj. Józefa Góreckiego. W l. 1858-59 po pożarze kaplicy pałacowej podjęto przebudowę obiektu wg proj. Juliana Ankiewicza. W 1861 r. pałac przeznaczono na siedzibę państwowej uczelni wyższej - Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego, po 1863 przemianowanego na Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, który, jako placówka szkolno-badawcza dotrwał do czasów I wojny światowej.

W 1897 r. na terenie parku wzniesiono wieżę ciśnień. W czasie działań wojennych pałac został nieznacznie zniszczony. W l. 1917 - 1939 mieścił się w nim Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego, który kontynuował działalność również w czasie II wojny pod zarządem niemieckim. Ok. 1920 podejmowano próby uporządkowania parku. Powojennemu remontowi pałacu towarzyszyły wysiłki wskrzeszenia historycznego wyglądu parku, prowadzone wg wytycznych Gerarda Ciołka. W 1947 r. część wywiezionych przez Czartoryskich ruchomych obiektów (rzeźby ogrodowe, sarkofag) wróciła do parku. W 1949 w Domku Gotyckim i Świątyni Sybilli rozpoczęło działalność Muzeum PTTK. W 1950 r. Instytut przeszedł reorganizację zmieniając nazwę na Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa. W r. 1958 podjęto generalny remont Domku Chińskiego, zaś w 1965 r. do Domku Greckiego dobudowano budynek biblioteki publicznej. W l. 1972 - 89 na terenie parku prowadzone były sukcesywnie prace remontowe i konserwatorskie obejmujące niemal wszystkie stałe elementy parku. Mimo to park ulega postępującej degradacji na skutek burz i wichur nawiedzających Puławy w l. 1949, 1956, 1962 , 1965, 1981, 1997 i 2001.

Opis

Sytuacja: Zespół usytuowany na pd.- zach. skraju miasta zajmuje znaczny teren ograniczony: od pn.- wsch. ul. Czartoryskich, od pn.- zach. ul. Waryńskiego, Izabeli i Aignera, sięgając do dolnego odcinka ul. Piłsudskiego, schodzącej ku Wiśle u podstawy wzgórza z d. kaplicą dworską p. w. Wniebowzięcia NMP na jego kulminacji. Naturalną granicą zespołu od zach. jest krawędź i zbocze skarpy. Obszar zespołu obejmuje część terenów położonych na pd.- zach. i pd. od skarpy : Dolny Ogród wraz z oddzielającym ją od parku odcinkiem Łachy, stanowiących pd.- wsch. granicę całego zespołu. Od wsch. i pn. - wsch. granicę wyznacza ogrodzenie Pałacu Marynki i mur ogrodzenia parku, biegnące wzdłuż pocz. odcinka ul. Kazimierskiej, Gen. Fieldorfa - „Nila” i dolnego odcinka ul. Głębokiej wraz z terenem Górnego Ogrodu, zaczynającego się skarpą od wsch. po Al. Królewską od pn.- zach. Zespół uzupełniają dwie aleje lipowe; Mała i Królewska, biegnące w kierunku pn.- wsch., prostopadle do ul. Czartoryskich.

Kompozycja: Główną osią kompozycyjną założenia pałacowego wyznacza oś pałacu, dwóch dziedzińców; honorowego i przedniego i czterorzędowej alei lipowej, zw. Królewską. Na osi za pałacem stok skarpy zajmował tarasowy ogród. Drugą, poprzeczną oś wytycza ob. ulica Czartoryskich i górny odcinek ul. Głębokiej. Oba odcinki ulic, obsadzone niegdyś lipami, podkreślają granicę ścisłego założenia dworskiego, wyznaczoną bezpośrednio fosą z parą kordegard i murami ogrodzenia. Równoważnym ramionom tej osi odpowiadały pierwotnie dwie strefy: gospodarcza, z zabudową folwarczną od strony alei (ul. Czartoryskich) i dużym dziedzińcem, sięgającym do krawędzi skarpy, na pn.- zach. od zabudowań pałacowych i znajdujący się po przeciwległej stronie ogród. Pałac usytuowany na krawędzi wysokiej skarpy, tworzącej prawy brzeg doliny Wisły oraz na łagodnej kulminacji wzniesienia. Założony na osi pn. wsch. - pd. zach. z fasadą skierowaną ku pn.- wsch., na zamknięciu perspektywy Alei Królewskiej. Pałac z dwoma dziedzińcami, przedzielonymi parkanem, odgrodzony od biegnącej poprzecznie ulicy Czartoryskich suchą fosą z mostkiem i parą kordegard na jej końcach.

Przy dziedzińcu od strony pn.- zach. długa, niska oficyna, przedłużona murem sięgającym pn. kordegardy, ze sklepioną bramą prowadzącą do części gospodarczej. Od pd.- wsch. do Mokradek rozciąga się teren parku, zajmującego również stok skarpy i brzeg starorzecza Wisły (ob. Łachy) i fragment terenu od strony zach. otoczony ogrodzeniem. W parku krajobrazowym znajduje się wiele zabytkowych budowli, m.in. Świątynia Sybilli, Domek Gotycki, Domek Grecki, Brama Rzymska (Łuk Rzymski), marmurowy sarkofag oraz rzeźba przedstawiająca Tankreda i Kloryndę. W pd.- wsch. części Dzika Promenada obejmuje teren poniżej skarpy brzegowej. W zboczu skarpy czytelne zagłębienie po Teatrze Greckim, poniżej na niewielkim wyniesieniu Sarkofag Czartoryskich. W skrajnej, pd.- wsch. części zespołu Pałac Marynki, usytuowany na niewysokiej, tarasowo uformowanej, nadbrzeżnej skarpie, prostopadle do Łachy. W skrajnej, zach. części d. dolnego parku Domek Chiński a na jego pn. - wsch. osi Pasaż Angielski - obudowany murami oporowymi d. wąwóz, prowadzący na górną platformę obszernego d. dziedzińca bocznego rozciągającego się po pn. - zach. stronie pałacu. Od pn.- wsch. teren dziedzińca zamknięty długim budynkiem d. oficyny połączonej z pałacem odcinkiem muru i budynkiem łącznika, z krytym przejazdem na podwórze gospodarcze, prostopadłego do pałacowego skrzydła. Na podwyższonym grzbiecie skarpy Domek Żółty. Na osi poprzecznej Domku w stronę pn.- zach. wybiega szczątkowo zachowana czterorzędowa aleja lipowa, ciągnąca się wzdłuż krawędzi skarpy do końca wzgórza z rotundą kaplicy dworskiej p.w. NMP na jego zakończeniu.

Pałac

Najstarsze partie korpusu pałacu wzniesione zostały z kamienia wapiennego i cegły na zaprawie wapiennej, nowsze z cegły pełnej, otynkowane. Ścianki działowe w części murowane z cegły, w większości przepierzenia na drewnianym szkielecie, obite płytą pilśniową, sklejką i płytami gipsowo-kartonowymi. Schody głównej klatki schodowej i dwóch klatek bocznych skrzydłach od pd. i zach. żeliwne, główne trójbiegowe powrotne, schody boczne trójbiegowe łamane, w pozostałych klatkach z odlewanych z betonu, dwubiegowe ze spocznikami. Schody kręte w korpusie murowane z kamiennymi stopnicami. Parkiet spoinowy, taflowy w układzie diagonalnym, w pozostałych pomieszczeniach w jodełkę. Sklepienia parteru: w sieni krzyżowe na kolumnach w układzie halowym, w pomieszczeniach bocznych od pd. wsch. kolebkowe i krzyżowe, w pomieszczeniach narożnych sferyczne i krzyżowe. Sala Gotycka (kaplica) z ostrołukowymi sklepieniami gwiaździstymi na czterech filarach wiązkowych. Piwnice pod starymi oficynami o sklepieniach kolebkowych i krzyżowych, pomieszczenia na parterze - krzyżowych i kolebkowych z lunetami. W pomieszczeniu na piętrze w skrzydle pn.-zach. kasetonowy strop. W pozostałych pomieszczeniach sufity z desek, trzcinowane, tynkowane, z pobiałą. Stolarka drewniana, okna zespolone z szybami o podziałach w typie okien polskich. Posadzka z kwadratowych płyt marmurowych w układzie szachownicowym, diagonalnym. Więźba dachowa drewniana, stolcowa, pokryta blachą miedzianą.

Pałac założony na rzucie wydłużonej podkowy o symetrycznie rozłożonych ramionach i dwoma wydłużonymi, prostopadłymi skrzydłami nierównej długości - skrzydło pn.-zach. dłuższe o dodatkowy człon oficyny. Korpus główny na rzucie zbliżonym do prostokąta, w zasadniczym układzie trójdzielnym, trójtraktowym, z poszerzoną, siedmiodzielną partią trzeciego traktu z trzema ryzalitami. Część środkowa dwutraktowa z wewnętrznym półtaktem. Sień w układzie halowym, trójnawowym.

Oba ramiona przy korpusie przesunięte ku przodowi, dwutraktowe, z wyodrębniona nowszą częścią.

Bryła piętrowa, z dwupiętrową frontową partią korpusu głównego, nakrytą spłaszczonym dachem czterospadowym. Partia korpusu od strony tylnej z płaskim dachem trójpołaciowym opartym o tylną ścianę drugiego piętra, przedzielonym na osi w partii środkowego, trójbocznego ryzalitu płaskim dachem o pięciu połaciach z niską pełną attyką. Dachy nad tylnymi ryzalitami alkierzy od strony pd. i zach. trójboczne, przechodzące w pulpitowe. Dachy obu ramion przy korpusie trójpołaciowe, przechodzące w dwuspadowe. Dachy nad skrzydłami bocznymi dwuspadowe zmurowanymi szczytami. Dachy na pozostałych częściach skrzydeł dwuspadowe.

Elewacja frontowa korpusu trójkondygnacyjna, siedmioosiowa, podzieloną belkowaniem z pasem cokołu między górnymi kondygnacjami, z częścią parterową przysłoniętą na całej szerokości arkadowym portykiem z tarasem na wys. piętra. Ściana parteru z podziałem lizenami przechodzącymi w gurty sklepienia portyku i przeciwległe lizeny na filarach arkad. Okna na osiach. Na osi środkowej wejście w obramieniu z uszakami. Środkowa partia fasady w formie pseudoryzalitu z podziałem czterema pojedynczymi pilastrami na piedestałach; na piętrze jońskimi, na drugim piętrze korynckimi. Belkowanie piętra doryckie z gładkim fryzem, zwieńczenie drugiego piętra belkowaniem z architrawem, gładkim fryzem i korynckim gzymsem bez ząbkowania. W strefie ryzalitu attyka (pełna i tralkowa ze słupkami). Górne okna na osiach w profilowanych obramieniach; na piętrze z prostymi gzymsami parapetowymi, zwieńczone frontonikami z parą konsolek - w pseudoryzalicie porte-fenêtres, na drugim - stojące na ciągłym gzymsie cokołowym, z gzymsem nadokiennym na konsolkach. Arkady portyku (trzy środkowe) tworzą ryzalit.

Frontowe elewacje ramion dziesięcioosiowe, z wewnętrzną, pięcioosiową partią, wyodrębnioną słabym ryzalitem i opilastrowaniem piętra.

W części środkowej pałacu zachowała się piękna barokowa sień, na I piętrze - Sale Kamienna i Gotycka, na II - Sala Rycerska. W prawym skrzydle mieszczą się Sale Kolumnowa i Balowa oraz Sala Rysunku.

Schody Angielskie zw. Pasażem Angielskim (przed 1770) usytuowane są na osi wsch. - zach., stanowią zejście z bocznego dziedzińca do Dolnego Ogrodu. Jest to zespół dwóch ceglanych murów oporowych i odcinków sklepień, tworzących zagłębione zejście, w części wsch. przesklepione kolebką, tworzącą na tym odcinku rodzaj tunelu oraz w części zach. trzema łukami półokrągło zamkniętymi.

Pałac Marynki (1791-1794) usytuowany na wyniesionym nieco prawym brzegu Łachy, ustawiony frontem do ul. Kazimierskiej (d. czterorzędowa aleja lipowa). Pałac poprzedzony od frontu dużym, kolistym dziedzińcem graniczy od pn.- zach. z parkiem pałacowym, a od pd.- wsch. z terenem d. folwarku Mokradki.

Budynek murowany z cegły, otynkowany. Założony na rzucie prostokąta z wypukłym ryzalitem od tyłu. Układ wnętrz trójdzielny, dwutraktowy, z sienią w przednim trakcie, poprzedzonym portykiem wgłębnym o czterech kolumnach ze schodami i okrągłym salonem w tylnym trakcie, częściowo wysuniętym poza obrys muru korpusu. Bryła niepodpiwniczona, jednopiętrowa, zasadniczo nakryta spłaszczonym dachem czterospadowym, nad okrągłymi pomieszczeniami spłaszczonym dachem stożkowym. Fasada dziewięcioosiowa w wielkim porządku korynckim z czterokolumnowy, portykiem, zwieńczona belkowaniem i attyką, boniowana.

Elewacje boczne pięcioosiowe, boniowane, przedzielone gzymsem kordonowym i zwieńczone belkowaniem oraz urozmaicone blendami z namalowanymi iluzjonistycznymi oknami. Na osi środkowej dziewięcioosiowej elewacji tylnej wypukły ryzalit poprzedzony tarasem.

Świątynię Sybilli (1798-1803) usytuowana została na wysokiej skarpie nadrzecznej, w pd. części parku, pierwotnie u zbiegu głównych alei Górnego Ogrodu, stanowiła ważny element kompozycji przestrzenno-widokowej założenia. Budowlę wzniesiona z cegły, piaskowca i marmuru, częściowo otynkowana (niektóre partie z widocznym wątkiem ceglanym). Bryła cylindryczna, dwukondygnacyjna z dachem nad kopuła ze świetlikiem. Dolna kondygnacja oskarpowana od pd.- zach., górna z otwarta kolumnadą, dostępna z poziomu Górnego Ogrodu od pn.- zach., poprzedzona jednobiegowymi schodami wachlarzowymi. Zakomponowana w typie osiemnastokolumnowego monopterosu (architektonicznie nawiązywała do antycznego wzoru świątyni Westy w Tivoli). Obie kondygnacje jednoprzestrzenne, dolna z wewnętrznym obejściem filarowo-arkadowym. Elewacja kondygnacji górnej na cokole, otynkowana, otoczona kolumnada koryncką podtrzymującą belkowanie z girlandowy fryzem. Wejście w portalu z sentencją w zwieńczeniu: „PRZESZŁOŚĆ PRZYSZŁOŚCI”, poprzedzone schodami flankowanymi rzeźbami leżących lwów na cokołach.

Kaplica, ob. kościół paraf. p.w. WNM Panny (1800-1803)

Świątynia wraz z plebanią, domem parafialnym oraz dzwonnicą tworzy zespół obiektów sakralnych dostępnych od ul. J. Piłsudskiego. Kościół położony jest na pn. skraju zespołu pałacowo - parkowego, na wysuniętym cyplu wysokiej skarpy nadrzecznej. Budowla reprezentuje typ świątyni centralnej, jej pierwowzorem był rzymski Panteon. Obiekt wzniesiony został z cegły i otynkowany. Świątynia założono na planie koła z prostokątnym aneksem (przedsionek i symetryczne klatki schodowe) od frontu oraz portykiem poprzedzonym schodami. Ściany wewnętrzne przeprute naprzemiennie prostokątnymi i półkolistymi niszami. Dwanaście kolumn otacza nawę i wydziela obejście wokół przestrzeni środkowej.

Bryła rozwiązana w formie rotundy nakrytej kopułą ze świetlikiem, z pełnej wysokości aneksem frontowym, poprzedzonym sześciokolumnowym portykiem zwieńczonym trójkątnym tympanonem. Elewacja rozczłonkowana dwoma profilowanymi gzymsami kordonowym i podokiennym, nad którymi szereg półkolistych okien. Od frontu drzwi nad którymi napis: „POMNY NA WIARĘ I CNOTY UKOCHANEY/MARYI Z SIENIAWSKICH XSIĘŻNY CZARTORYSKI W. R./ ADAM KAZIMIERZ POŚWIĘCA”.

Domek Aleksandryjski zw. Żółtym (1800-1830) usytuowany w pn.- zach. części parku, na pn. od pałacu. Fasadą skierowany na wsch. Budynek murowany z cegły ceramicznej, otynkowany. Założony na planie prostokąta ze ściętymi narożami od strony elewacji ogrodowej (zach.) i czterokolumnowym portykiem od wsch. oraz niewielkim tarasem w narożu pn.- zach. Układ pomieszczeń dwutraktowy, trójdzielny z hollem na osi głównej. Wejście główne na osi budynku poprzedzone czterokolumnowym portykiem. Budynek parterowy, niepodpiwniczony, nakryty dachem czterospadowym. Elewacje na cokole, boniowane, zwieńczone gzymsem koronującym w formie fragmentu doryckiego belkowania. Elewacja frontowa (wsch.) trójosiowa poprzedzona portykiem, o kolumnach toskańskich podtrzymujących belkowanie i trójkątny fronton.

Domek Gotycki (1809 - przebudowa barokowego pawilonu) usytuowany w pd. części Ogrodu Górnego, w pobliżu przecinających się głównych alei parkowych. Fasadą zwrócony ku pd.- wsch.

Budynek murowany z cegły (kolumnada i portyk kamienne) otynkowany i pokryty polichromią naśladującą wątek ceglany. Stropy drewniane, belkowe. Konstrukcja dachu drewniana krokwiowo-płatwiowa. Dach pokryty blachą miedzianą. Schody i posadzki kamienne, parkiety drewniane.

Rzut budynku nieregularny, złożony. Korpus główny dwukondygnacyjny, od zewnątrz prostokątny, a od wewnątrz oparty na owalu, nakryty dachem dwuspadowym. Przylegają do niego dwa aneksy dwukondygnacyjne o zróżnicowanej wysokości. Dostęp do budynku wejściem głównym umieszczonym w aneksie pn.- wsch. Elewacje na cokole, zwieńczone gzymsem, pn. - wsch. oraz pd.- wsch. z portykiem kolumnowym. Elewacja pn. - zach. z galerią kolumnową, podtrzymującą taras. Zaaranżowane jako ekspozycje elementów lapidarnych. Otwory okienne zamknięte ostrym łukiem, półkoliście lub okrągłe, część wypełniona witrażami. W obrębie poszczególnych elewacji wyodrębniono dziewięć ścian opatrzonych nazwami wyrytymi na kamiennych tablicach poświęconych m. in. postaciom historycznym.

Muzeum Czartoryskich w Puławach, Puławy ul. Czartoryskich 8, tel.: 81 888 44 11, e-mail: kontakt@muzeumczartoryskich.pulawy.pl

otwarte codziennie: 9.00 - 16.00 (w sezonie zimowym), 9.00-17.00 (w sezonie letnim)

oprac. Anna Sikora - Terlecka, OT NID Lublin, 30-11-2017 r.

Rodzaj: pałac

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_06_ZE.2802, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_06_ZE.29531