Pałac z l. 70. XVII w. proj. arch. Tylmana z Gameren, kilkakrotnie przebudowywany. Obecny kształt zespołu pochodzi z czasów Izabelli i Adama Czartoryskich, powstał w wyniku przebudowy w l. 1788–1801 prowadzonej wg proj. Chrystiana  Piotra Aignera. Na terenie parku krajobrazowego liczne budowle – m.in. pałac „Marynki”, Domek Żółty, Domek Gotycki, Świątynia Sybilli i in.

Historia

Początki zespołu rezydencjonalno w Puławach wiążą się z osobami Stanisława Herakliusza Lubomirskiego  marszałka wielkiego koronnego i jego żony Zofii z Opalińskich, dziedziczki klucza konińskowolskiego z wsią Puławy. W latach 1671-78  wybudowali pałac w formie włoskiej willi . Zlokalizowana na krawędzi stromego wzniesienia rezydencja, założona na planie prostokąta z alkierzami w narożach posiadała także cechy budowli obronnej. Całość otaczał rozległy ogród. Zespół pałacowy wraz z układem przestrzennym oraz kompozycja z wg proj. Tylmana z Gameren. W 1687 klucz konińskowolski z Puławami przeszedł na własność jedynej córki Lubomirskich – Elżbiety, żony Adama Sieniawskiego.  W 1706 r. rezydencja została spalona przez wojska szwedzkie. W kolejnych latach odbudowano złożenie. Od  początku lat 30. XVIII w. Puławy przez sto lat znajdowały się w rękach Czartoryskich. Znaczącą rolę w ich historii odegrali Maria i August Czartoryscy, którzy odbudowali i upiększyli rezydencję. Działali tu m. in. Franz Mayer a następnie Jan Zygmunt Deybel.  Najważniejszy jednak wkład w zmiany założenia miał książę Adam Kazimierz Czartoryski a przede wszystkim  jego żona Izabella, wprowadzili wiele nowatorskich zmian oraz stworzyli ważny ośrodek życia kulturalnego i politycznego. Zatrudnili grono wybitnych artystów, którzy całość zespołu pałacowego, a zwłaszcza parku poddali gruntownej przebudowie. Wizje nowych właścicieli realizował m. in. Joachim Hempel oraz rozpoczynający wówczas swą karierę architekt Chrystian Piotr Aigner.

 Na przestrzeni kolejnych lat wzniesiono nowe obiekty: pałac Marynki, Świątynię Sybilli (1798-1803), Bramę Rzymską (ok. 1800), Teatr Grecki,  Domek Gotycki (1809) oraz wykuto i urządzono groty w wapiennym zboczu skarpy. W ich pobliżu powstały małe pawilony: Domek Rybaka i Domek Pustelnika. Ok. 1801 r. na Dzikiej Promenadzie ustawiono sprowadzony z Włoch marmurowy sarkofag (M. Laboureur) poświęcony Augustowi i Marii Zofii Czartoryskim, zaś na skarpie przy dziedzińcu bocznym zbudowany został klasycystyczny Domek Żółty i utworzono pasaż o gotycyzujących cechach. W l. 1800 –1803 powstała klasycystyczna, wzorowana na rzymskim Panteonie,  kaplica p.w. Wniebowzięcia NMP. Rozpoczęto też dobudowę biblioteki. W ogrodzie, który przyjął cechy stylu angielskiego zapanowały formy naturalne powiązane z elementami krajobrazu. Po konfiskacie majątku przez władze carskie (1832 r.) na terenie założenia umieszczony został Aleksandryjski Instytut Wychowania Panien, zw. też Maryjskim, dla którego potrzeb zaadaptowano budynki pałacowe. Przebudowano całe założenie w l. 1840 –43 wg. proj. Józefa Góreckiego. W l. 1858-59 po pożarze kaplicy pałacowej podjęto przebudowę  obiektu wg proj. Juliana Ankiewicza. W 1861 r.  pałac przeznaczono na siedzibę państwowej uczelni wyższej - Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego, po 1863 przemianowanego na Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, który, jako placówka szkolno-badawcza dotrwał do czasów I wojny światowej.

W 1897 r. na terenie parku wzniesiono wieżę ciśnień. W czasie działań wojennych pałac został nieznacznie zniszczony. W l. 1917 - 1939  mieścił się w nim Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego, który kontynuował działalność również w czasie II wojny pod zarządem niemieckim. Ok. 1920 podejmowano próby uporządkowania parku. Powojennemu remontowi pałacu towarzyszyły wysiłki wskrzeszenia historycznego wyglądu parku, prowadzone wg wytycznych Gerarda Ciołka. W 1947 r. część wywiezionych przez Czartoryskich ruchomych obiektów (rzeźby ogrodowe, sarkofag) wróciła do parku. W 1949 w Domku Gotyckim i Świątyni Sybilli rozpoczęło działalność Muzeum PTTK. W 1950 r. Instytut przeszedł reorganizację  zmieniając nazwę na Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa. W r. 1958 podjęto generalny remont Domku Chińskiego, zaś w 1965 r. do Domku Greckiego dobudowano budynek biblioteki publicznej. W l. 1972 – 89 na  terenie parku prowadzone były sukcesywnie prace remontowe i konserwatorskie obejmujące niemal wszystkie stałe elementy parku. Mimo to park ulega postępującej degradacji na skutek burz i wichur nawiedzających Puławy w l. 1949, 1956, 1962 , 1965, 1981, 1997 i 2001.

Opis

Świątynia Sybilli (1798-1803) usytuowana została na wysokiej skarpie nadrzecznej, w pd. części parku, pierwotnie u zbiegu głównych alei Górnego Ogrodu, stanowiła ważny element kompozycji  przestrzenno-widokowej założenia. Budowlę wzniesiona z cegły, piaskowca i marmuru, częściowo otynkowana (niektóre partie z widocznym wątkiem ceglanym). Bryła cylindryczna, dwukondygnacyjna z dachem nad kopuła ze świetlikiem. Dolna kondygnacja oskarpowana od pd.- zach., górna z otwarta kolumnadą, dostępna z poziomu Górnego Ogrodu od pn.- zach., poprzedzona jednobiegowymi schodami wachlarzowymi. Zakomponowana w typie osiemnastokolumnowego monopterosu (architektonicznie nawiązywała do antycznego wzoru  świątyni Westy w Tivoli). Obie kondygnacje jednoprzestrzenne, dolna z wewnętrznym obejściem filarowo-arkadowym.  Elewacja kondygnacji górnej na cokole, otynkowana, otoczona  kolumnada koryncką podtrzymującą belkowanie z girlandowy fryzem. Wejście w portalu z sentencją w zwieńczeniu: „PRZESZŁOŚĆ PRZYSZŁOŚCI”, poprzedzone schodami flankowanymi rzeźbami leżących lwów na cokołach.

Muzeum Czartoryskich w Puławach tel.:  81 888 44 11

e-mail: kontakt@muzeumczartoryskich.pulawy.pl

otwarte codziennie: 9.00 - 16.00 (w sezonie zimowym),  9.00-17.00 (w sezonie letnim)

oprac. Anna Sikora – Terlecka, OT NID Lublin, 30-11-2017 r.