Synagoga posiada wyjątkową wartość historyczną. Pod koniec XVIII w. Przysucha była jednym z najważniejszych w Polsce ośrodków chasydyzmu. Mieszkało tam wielu znanych cadyków, m.in.: Jakub Izaak Rabinowicz (1766-1813), zw. Świętym Żydem z Przysuchy, oraz jego uczeń Symcha Binem (1784-1827) - nauczyciel pierwszego cadyka z Góry Kalwarii, Icchaka Meira Altera.

We wnętrzu budynku zachował się układ architektoniczny związany z pierwotnym programem użytkowym. Rozwiązanie „dziewięciopolowe” jest tradycyjnym dla polskich bóżnic schematem komponującym przestrzeń, gdzie środkowa część stropu podtrzymywana jest przez cztery połączone arkadami kolumny, które wyznaczają w ten sposób miejsce na bimę.

Historia

Żydzi przybyli do Przysuchy wkrótce po lokacji miasta w 1713 roku. Synagoga wzniesiona została w l. 1764-1777. Na początku XIX w., kiedy do centralnej Polski zaczęły napływać pierwsze idee chasydyzmu, Przysucha stała się ważnym ośrodkiem tego nowego ruchu religijnego i zyskała sławę dzięki mieszkającym w nim chasydzkim przywódcom religijnym – cadykom. Najważniejsi z nich to: Abraham z Przysuchy (zm. 1806), Jakub Izaak Rabinowicz (1766-1813), zwany Świętym Żydem z Przysuchy i uznawany za pierwszego propagatora chasydyzmu w centralnej Polsce oraz jego uczeń, Symcha Binem (1784-1827). 

W XIX w. i dwudziestoleciu międzywojennym w synagodze wykonano polichromie znajdujące się na płd. elewacji oraz w sali modlitw. Podczas wojny synagoga została zbezczeszczona, zaś po 1945 r. powoli popadała w ruinę. Urządzono w niej gminny magazyn cementu. Pomimo prac konserwatorskich przeprowadzonych w latach 60. i 70. XX w. stan budynku się pogarszał. Od 2007 r. obiekt przejęła Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, która od 2008 r. przeprowadza sukcesywny remont obiektu.

Opis

Obiekt zbudowany jest na planie prostokąta o bokach dł. ok. 35 i 19 m, niepodpiwniczony, mury zewnętrzne i wewnętrzne wykonane są z wapienia łupanego łączonego zaprawą wapienną. Budynek orientowany, wejście znajduje się w ścianie południowej. Obiekt kryty dachem czterospadowym, uskokowym. Elewacje podzielone lizenami, narożniki budynku zaokrąglone. Okna sali modlitw w głębokich ościeżach, sklepione półkoliście, rozmieszczone po trzy w ścianach bocznych, dwa z okulusem pomiędzy nimi znajdują się w ścianie wschodniej. Otwory okienne w części przedsionka mniejsze i rozmieszczone nieregularnie. We wnęce w ścianie płd. obok wejścia znajduje się dawne narzędzie kary zw. kuną. To przytwierdzona do muru obręcz, do której przywiązywano łańcuchem skazańca i wymierzano mu publiczną karę, najczęściej chłostę.

Od zach. znajduje się przedsionek z oddzielnym pomieszczeniem – mykwą i d. siedzibą kahału, czyli gminy żydowskiej. Nad nim sala modlitewna dla kobiet – tzw. babiniec. Wejście z sieni do sali modlitw na osi ściany zach. przez kamienny profilowany portal. Sala modlitewna na planie kwadratu, dziewięcioprzęsłowa, ze sklepieniem żaglastym i kolebkowym z lunetami. Pasy sklepienne spływają na przyścienne pilastry oraz stojące pośrodku sali cztery kolumny kompozytowe tworzące bimę – podwyższenie służące odprawianiu obrzędów religijnych i czytaniu Tory. Bima otoczona jest balustradą i zwieńczona baldachimem. W ścianie wsch. znajduje się wykuta w kamieniu szafa ołtarzowa (aron ha-kodesz), przeznaczona do przechowywania zwojów Tory (rodałów). Ujęta jest półkolumnami i zwieńczona płaskorzeźbą wykonaną w stiuku. To przedstawienie gryfów wspartych na łuku i trzymających koronę. Na ścianach sali modlitw oraz na płd. elewacji zachowały się także fragmenty roślinno-zwierzęcej polichromii.

Obiekt dostępny z zewnątrz.

Bartłomiej Modrzewski, NID OTW, 06.02.2019 r.