Jest jednym z nielicznych zachowanych w Polsce zespołów klasztornych tego zakonu. Kompleks jest ponadto wybitną dominantą w panoramie miasta. W obrębie zespołu zachowały się także pozostałości miejskich murów obronnych.

Historia

Kościół i klasztor bożogrobców został ufundowany w 1394 r. przez właściciela Przeworska Jana z Tarnowa. Dokładna data budowy tak kościoła jak i klasztoru jest nieznana. Podawana w wielu publikacjach data rozpoczęcia (1430 r.) i zakończenia budowy kościoła (1473 r.) nie ma potwierdzenia w źródłach. Analizując dostępne materiały można ostrożnie przyjąć, że budowę kościoła rozpoczęto w niedługim czasie po fundacji, a zakończono przed 1472 r. Murowany budynek klasztorny zbudowano prawdopodobnie wkrótce po wzniesieniu kościoła. W 1718 r. oddano do użytku dużą kaplicę Grobu Bożego dostawioną do nawy od pn., a w latach 1739-1742 rozbudowano klasztor (cz. wsch.) i połączono go piętrowym krytym przejściem z kościołem. Przed poł. XVIII w. przerobiono okna oświetlające nawę główną świątyni. W 1782 r. zmieniono dach nad kaplicą a we wnętrzu kopułę kaplicy pokrył polichromią przeworszczanin Antoni Jopiński. W II poł. XVIII w. wzniesiono dzwonnicę, w której zawieszono niemal dwutonowy dzwon Sylwester z 1627 r. W 1785 r. wykonano hełm na wieży kościelnej. Przed poł. XIX w. wzniesiono także budynki gospodarcze klasztoru - stajnię i stodołę, a teren kościelny odgrodzono od strony miasta murem z budynkiem bramnym. W 1819 r. nastąpiła kasata klasztoru miechowskiego, który obsadzał stanowiska prepozytów w ośrodkach filialnych, m. in. w Przeworsku. Po śmierci ostatniego prepozyta przeworskich bożogrobców w 1846 r. parafię farną przejęło duchowieństwo diecezjalne. Istotną zmianę w wyglądzie kościoła przyniósł remont dachu, który został znaczne obniżony w 1845 r. W I poł. XIX w. rozbudowany został budynek klasztorny w kierunku zach. Ok. poł. XIX w. Fryderyk i Antoni Bauman pokryli sztukaterią wnętrze kaplicy. W pocz. XX w. przeprowadzono przy kościele szereg prac remontowo-budowlanych. Zlikwidowano kruchtę, która znajdowała się między drugą a trzecią przyporą pd. nawy bocznej a w jej miejscu wstawiono okno. Z kolei po obu stronach wieży dostawiono dwie neogotyckie przybudówki-kruchty proj. Stanisława Majerskiego. Przepruto także ścianę prezbiterium (w pierwszym od zach. przęśle) i wprawiono drzwi. Dach nad pd. nawą boczną obniżono i zmieniono na ostrołukowe okna oświetlające nawę główną, przekształcone w XVIII w. Większe prace konserwatorskie przy zespole przeprowadzono w l. 60. XX w. i kompleksowo od ok. 1998 r. do 2015 r. (elewacje, wieża, wyposażenie i wystrój wnętrza).

Opis

Zespół usytuowany jest w centralnej części miasta, na zach. od Rynku, przy ul. Kościelnej. Teren zespołu wyznaczony jest od zach. i pn. wysokim murem obronnym z bramą wjazdową i dzwonnicą od pn., natomiast od pn.-wsch. i wsch. ogrodzeniem z dużą, przesklepioną bramą wjazdową od wsch. Od pd. dziedziniec zespołu wydzielają zabudowania klasztorne i gospodarcze oraz mur ogrodzeniowy. Na pd. od klasztoru znajduje się budynek gospodarczy, za którym od strony pd. teren opada wysoką, stromą skarpą. W centrum zespołu usytuowany jest orientowany kościół.

Kościół jest budowlą gotycką, bazylikową, o prostokątnym korpusie trójnawowym, czteroprzęsłowym oraz wydłużonym, trójprzęsłowym prezbiterium zamkniętym od wsch. pięciobocznie. Do prezbiterium od pn. przylega zakrystia ze skarbcem. Od pd. do pierwszego od zach. przęsła prezbiterium dostawiony został w późniejszym czasie przedsionek. Do pn. nawy bocznej dostawiona jest kwadratowa kaplica Grobu Chrystusa. Na osi korpusu od zach. dostawiona jest czworoboczna wieża z kruchtą w przyziemiu. Przy wieży od pn. i pd. znajdują się kruchty z wejściami do naw bocznych. Bryła w zasadzie jest zwarta, kubiczna, zestawiona z prostych graniastych bloków, z wertykalną dominantą potężnej, wysokiej, czterokondygnacyjnej wieży nakrytej barokowym hełmem. Z kolei silnym akcentem horyzontalnym jest niezwykle wydłużony blok nawy głównej i prezbiterium nakryty dość niskim (wtórnym; pierwotny dach sięgał niemal korony murów wieży - jego ślady są widoczne na wsch. ścianie wieży) dachem dwuspadowym o wspólnej dla obu tych członów kalenicy. Podobnym horyzontalnym akcentem jest niska, wydłużona bryła pn. nawy bocznej i zakrystii nakryta wspólnym dachem pulpitowym. Kościół zbudowany został z cegły, częściowo zendrówki układanej we wzory krzyżowe, w wieży także rombowe. Fundamenty, cokół oraz niektóre detale architektoniczne (gzymsy, obramienia części okien, fragmenty narożników wieży) wykonane zostały z kamienia. Prezbiterium zostało opięte szkarpami dwuuskokowymi, nawa bezuskokowymi. Zastosowany został system konstrukcyjny filarowo-przyporowy. Trzy potężne filary międzynawowe zestawione są z czterech półośmiobocznych przypór dźwigających półkoliste arkady międzynawowe, gurty naw bocznych (a przede wszystkim szkarpy powyżej sklepień) oraz spływy sklepienia nawy głównej. Przypory od strony nawy głównej biegną przez dwie kondygnacje i zwieńczone są pokaźnymi kapitelami dekorowanymi motywem liści kasztanowca. W górnej kondygnacji ścian arkadowych od pd. znajdują się cztery ostrołukowe okna, a od pn. cztery ostrołukowe blendy. W prezbiterium i nawie zastosowano sklepienia gwiaździste, w nawach bocznych naprzemian krzyżowe i gwiaździste, rozdzielone gurtami. W zakrystii i skarbcu wykonane zostały sklepienia sieciowe, a w kruchcie pod wieżą - kolebkowe. Arkada tęczy ma wykrój ostrołukowy. Wzniesiona na planie centralnym barokowa kaplica Grobu Bożego jest budowlą dwukondygnacyjną. Druga kondygnacja o ok. połowę niższa od dolnej, stanowi podstawę kopuły. Kaplica została otynkowana z zewnątrz i w środku. Naroża ścian zewnętrznych opracowane są w formie pseudopilastrów, przy czym w elewacji pn. zamiast pilastrów wprowadzono przypory. W dolnej kondygnacji znajdują się okrągłe okna, w górnej półkoliste. Wejście do kaplicy ujęte uszatym, marmurowym portalem. Przy zach. ścianie murowany Grób Chrystusa zwieńczony drewnianym tempiettem. Ściany kaplicy dekorowane są sztukaterią, w kopule oraz na ścianie pn. polichromia figuralna.

Zachowane bogate wyposażenie wnętrza m.in.: ołtarz główny z 1693 r., 6 ołtarzy bocznych (2 w kaplicy) z I poł. XVIII w., ambona z 1 ćw. XVIII w., stalle z ok. poł. XVIII w., tęcza z 1754 r., chrzcielnica spiżowa z 1440 r., obraz wotywny Rafała Tarnowskiego z 1493 r., płyty nagrobne Rafała i Anny Tarnowskich z 1441 r. i 1453 r.

Dawny klasztor bożogrobców, ob. plebania, wzniesiony jest na nieregularnym rzucie, złożonym z wydłużonego prostokąta najstarszego budynku (środkowa część) oraz dostawionych do niego ukośnie przybudówek na rzutach trapezów. W bryle klasztor jest dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym. Poszczególne człony wyraźnie wyodrębnione od strony dziedzińca kościelnego dzięki pozostawieniu nieotynkowanej części środkowej, gotyckiej, z dekoracyjnymi wzorami rombowymi z zendrówki. W tej części budynku okna (prostokątne) znajdują się jedynie w drugiej kondygnacji. Elewacje tylne członów klasztoru są otynkowane. Na odcinku środkowym budynku, odpowiadającym najstarszej jego części ściany zostały wzmocnione rzędem przypór. Od strony wsch. pomiędzy klasztorem a kościołem znajduje się murowane z cegły piętrowe kryte przejście wsparte w dolnej kondygnacji na czterech parach półkolistych arkad. Przewiązka ta wzniesiona została z cegły i otynkowana. Pokrycie dwuspadowego daszku wykonano z blachy miedzianej. Ściany podzielone zostały pilastrami. W górnej kondygnacji znajdują się niewielkie prostokątne okienka.

Murowana z cegły dzwonnica usytuowana na pn. od prezbiterium kościoła, na styku miejskiego muru obronnego i muru kościelnego, wzniesiona została na planie prostokąta. Jest to budowla dwukondygnacjowa o ramowych podziałach ścian w obu kondygnacjach. Mury wieńczy profilowany gzyms. Dzwonnica nakryta jest dachem uskokowym, u dołu czterospadowym, powyżej uskoku ośmiopołaciowym. Ściany dolnej kondygnacji dekorowane są arkadowymi blendami; w górnej kondygnacji prostokątne okna zamknięte półkoliście. Wejście na dziedziniec kościelny od strony pd. prowadzi przez budynek bramny, flankowany parą niższych bramek. Budynek bramny wzniesiony z cegły i otynkowany, na planie kwadratu z szerokim przejazdem na osi, nakryty jest dachem czterospadowym. Otwory bramne zamknięte są półkoliście; w zwieńczeniu ścian fryz arkadkowy. Ciąg zabudowań klasztornych od pd.-zach. zamyka budynek gospodarczy (m. in. dawnej stajni). Obiekt ten wzniesiony został na rzucie o kształcie litery L. Jest to budynek dwukondygnacyjny, nakryty dachem wielospadowym. Zbudowany został z cegły i otynkowany. Parter elewacji frontowej (pn.) dekorowany jest rzędem wnęk arkadowych. Drugi budynek gospodarczy (m. in. stodoła) usytuowany na pd. od klasztoru założony został na rzucie wydłużonego prostokąta. Obiekt ten posiada prostą bryłę nakrytą dachem dwuspadowym. Wzniesiony został z cegły, w części wsch. otynkowany, z dwupoziomową dekoracją ramową.

Dostęp do obiektu częściowo ograniczony. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym kontakcie telefonicznym.

Oprac. Ryszard Kwolek, OT NID w Rzeszowie, 06-11-2015 r.