Zespół zachował pierwotną kompozycję funkcjonalno-przestrzenną (w otoczeniu założenia pałacowo-parkowego), z układem wewnętrznych, brukowanych dróg i ogrodzeniem. Budynki o pierwotnych formach architektonicznych, kompozycji i wystroju elewacji z elementami detalu i oryginalnej stolarki.

Historia

Od 1437 roku wieś Przelewice należała do rodziny von Schack. Pierwsza wzmianka o zespole folwarcznych pochodzi z 1598 roku, kiedy to w wyniku pożaru zniszczeniu uległa ryglowa zabudowa gospodarcza, m.in. budynek bramny, dwie stajnie i stodoły, obora, chlew i spichlerz. Podwórze folwarczne zostało odbudowane w 1604 roku. W 1799 roku majątek kupiła rodzina von Borgstedt, która w latach 1804-1805 wybudowała pałac z założeniem parkowym. W tym okresie założono podwórze folwarczne z aleją lipową na osi. W 1821 roku majątek zakupił książę August von Hohenzollernn i przekazał Marii von Prillvitz; dobra w posiadaniu tej rodziny był do 1876 roku. W latach 1876-1922 majątek należał do rodziny Lechmann, która przyczyniła się również do rozbudowy podwórza folwarcznego w ramach dwóch dziedzińców gospodarczych. Od 1923 do 1945 roku zespół rezydencjonalno-folwarczny stanowił własność rodziny von Borsig. Po II wojnie światowej dawny majątek był użytkowany przez Państwowe Gospodarstwa Rolne; od 1996 r. stanowi własność gminy Przelewice.

Obecnie zachowane obiekty zespołu folwarcznego zostały wzniesione w kilku etapach. Najstarsze budynki (spichlerz I i klasycystyczna oficyna z budynkiem) pochodzą z 1 poł. XIX wieku i zostały przebudowane w 1880 i 1884 roku. Większość budynków folwarcznych wybudowano w latach 1910-1914. W tym czasie wzniesiono: trzy stodoły, dwie stajnie (w tym z wozownią), gorzelnię - płatkarnię, oborę, spichlerz II, murowane ogrodzenie oraz obiekty małej architektury - kuźnię, stelmacharnię, szopy na narzędzia, a także domy (czworaki) robotników folwarcznych.

Opis

Zespół folwarczny usytuowany jest w centrum wsi, po płn.-wschodniej stronie głównej drogi wiejskiej, rozplanowany w ramach trzech podwórzy, wygrodzony od frontu kamienno-ceglanym murem. Całość tworzy zwartą kompozycję przestrzenną, ukształtowaną w sposób zamknięty. Główny (centralny) dziedziniec gospodarczy ukształtowany na planie wydłużonego prostokąta, z aleją lipową na osi - od bramy wjazdowej. Po bokach dwa wielkokubaturowe budynki (stodoła I i obora) oraz spichlerz II, a na zamknięciu (od północy) oficyna i stajnia z wozownią. Zabudowę podwórza zachodniego wyznaczają: stodoła III, spichlerz II, magazyn, kuźnia-stelmacharnia oraz centralnie posadowiona gorzelnia. Na małym dziedzińcu płn.-wschodnim znajduje się stajnia oraz stodoła II.

Oficyna (ob. dom nr 20) - to budynek dwufazowy, wzniesiony w 1 poł. XIX w., przebudowany w 1884 r., murowany, tynkowany. Obiekt o klasycystycznej formie architektonicznej, parterowy, podpiwniczony, nakryty dachem naczółkowym, z pięcioosiową wystawką zwieńczoną trójkątnym naczółkiem. Fasada jedenastoosiowa, z trójosiowym pseudoryzalitem ujętym boniowaniem. Wnętrze w układzie dwu- i dwuipółtraktowym .

Spichlerz I (dawna mleczarnia) - wzniesiony w 1 poł. XIX w., przebudowany w 1880 r. i zaadaptowany na cele magazynowe. Jest to budynek dwukondygnacyjny z poddaszem, podpiwniczony, założony na planie prostokąta, nakryty dachem dwuspadowym. Ściany murowane z kamienia łamanego i cegły ceramicznej, nietynkowane. Elewacja frontowa pięcioosiowa z dwoma wejściami; elewacja tylna siedmioosiowa; elewacje boczne czteroosiowe, ze wspólnymi obramieniami okiennymi w obrębie piętra i poddasza. Elewacje z dekoracją architektoniczną: gzyms cokołowy o ceglanych narożnikach, gzyms koronujący, obramieniach otworów. Wnętrze jedno- i częściowo dwutraktowe. Piwnice i jedno pomieszczenie frontowego traktu na parterze nakryte ceglanymi sklepieniami odcinkowymi na łękach, pozostałe pomieszczenia drewnianym stropem belkowym.

Spichlerz II - pochodzi z 1912 r. - pierwotnie dwukondygnacyjny, przebudowany w l. 20.-30. XX w. Budynek założony na planie zbliżonym do kwadratu, obecnie cztero-kondygnacyjny, nakryty niskim dachem dwuspadowym . Ściany murowane z cegły ceramicznej, nietynkowane. Elewacje o otworach zamkniętych prosto, ujęte narożnymi lizenami. Wewnątrz stropy żelbetonowe, wsparte na dwóch rzędach słupów.

Obora wybudowana w 1912 r., założona na planie wydłużonego prostokąta, parterowa z poddaszem składowym, nakryta płaskim dachem dwuspadowym. Ściany murowane z kamienia i cegły, nietynkowane. Elewacja frontowa z trzema, wyższymi od ścian, trójosiowymi pseudoryzalitami o otworach piętra zamkniętych łukami odcinkowymi w wysokich wnękach z łukami pełnymi. Elewacje dzielone gzymsem kordonowym, pomiędzy kamienną dolną kondygnacją i ceglaną górną. Otwory parteru zamknięte łukami odcinkowymi (z częściowo przekształconymi otworami wejściowymi). W poddaszu pomiędzy wnękami zamkniętymi łukiem pełnym z parami wysmukłych okien, większe otwory zamknięte łukiem odcinkowym.

Gorzelnia - płatkarnia pochodzi z 1912 r., o rozczłonkowanym rzucie i rozbudowanej bryle. Korpus założony na planie prostokąta, z przylegającymi od tyłu pomieszczeniami produkcyjnymi o nieregularnym rzucie. Pośrodku korpusu znajduje się wysoka hala aparatowni z poddaszem, w bocznych dwukondygnacyjnych częściach - pomieszczenia biurowe i produkcyjne. Pozostałe części budynku o zróżnicowanej ilości kondygnacji. Dachy niskie, dwuspadowe, kryte papą lub eternitem. Nad kotłownią, w tylnej części budynku, ceglany komin. Ściany murowane z kamieni cegły, nietynkowane. Od frontu elewacja aparatowni dzielona trzema, dużymi oknami, zamkniętymi łukami odcinkowymi; w kondygnacji poddasza małe okna zamknięte łukami pełnymi. Boczne partie korpusu głównego ujęte narożnymi lizenami i podzielone gzymsami o otworach zamkniętych łukami odcinkowymi i nadprożach zwieńczonych gzymsami.

Stajnia II - wybudowana została w 1910 r., założona na planie prostokąta, parterowa z poddaszem składowym, nakryta płaskim dachem dwuspadowym. Ściany murowane z kamienia i cegły nietynkowane. Elewacje ścian długich o regularnych podziałach osiowych, odzwierciedlających funkcjonalny układ wnętrza. Elewacje dzielone gzymsem kordonowym, pomiędzy kamienną dolną kondygnacją i ceglaną górną. Otwory parteru zamknięte łukami odcinkowymi (z częściowo przekształconymi otworami wejściowymi). W poddaszu pomiędzy wnękami zamkniętymi łukiem pełnym z parami wysmukłych okien, większe otwory zamknięte łukiem odcinkowym.

Trzy stodoły - murowane z cegły ceramicznej, założone na rzutach wydłużonych prostokątów, nakryte płaskimi dachami dwuspadowymi.

Stodoła I wzniesiona w 1910 r., ob. zaadaptowana na oranżerię. Pierwotnie była to dwuprzejazdowa (dwuklepiskowa) stodoła z wydzielonymi przy ścianach szczytowych mniejszymi pomieszczeniami magazynowymi i gospodarczymi - z osobnymi wejściami. Elewacje o wysokich kamiennych cokołach, ze zdwojonymi otwory szczelinowe.

Stodoła II pochodzi również z 1910 r., pierwotnie dwuprzejazdowa z zachowanymi zdwojonymi otworami szczelinowymi; przekształcona po 1945 r.

Stodoła III wybudowana w 1911 r., pierwotnie trójprzejazdowa; przekształcona po 1945 r.

Zespół folwarczny dostępny w ramach godzin otwarcia ogrodu dendrologicznego.

Wnętrze budynków niedostępne, za wyjątkiem stodoły I - ob. oranżeria ogrodu dendrologicznego. (www.ogrodprzelewice.pl)

Oprac. Waldemar Witek, OT NID w Szczecinie, 30-11-2015 r.