Zachowany jest również układ ukształtowanych w epoce nowożytnej przedmieść.

Historia

Prochowice jako osada służebna grodu wzmiankowana była w źródłach po raz pierwszy w 1217 r. Wymieniony został wówczas kościół w Parchovici należący do klasztoru w Lubiążu. Prochowice uzyskały prawa miejskie w 1280 lub w 1293 r., a potwierdzone one zostały w 1374 roku. Prochowice w latach 1383-1400, 1564-68 i 1594-1675 stanowiły własność książąt legnickich, w latach 1400-1554 rodu von Zedlitz, do 1564 r. feldmarszałka Hansa von Oppersdorffa, a w latach 1568-94 rodu Schönaich.

Opis

Centrum zbliżonego do owalu, wydłużonego wzdłuż osi wschód-zachód, układu urbanistycznego Prochowic stanowi czworoboczny rynek, wokół którego wytyczony został regularny układ ulic. Na początku XV w. średniowieczne miasto otoczone zostało murami, wzniesionymi przez właścicieli zamku - Zedlitzów, które najprawdopodobniej zastąpiły wcześniejsze umocnienia drewniane. Przebieg murów można rekonstruować orientacyjnie wzdłuż dzisiejszych ulic: M. Kopernika, Zakątnej, Garncarskiej, Przechodniej, K. Miarki i starego koryta Kaczawy (młynówka) na odcinku północnym. Początkowo istniały trzy bramy miejskie: Legnicka, Głogowska i Wrocławska (zwaną również Średzką lub Garncarską), a od XVI w. funkcjonowała czwarta brama – Wołowska. Bramy zniesione zostały w 1821 roku. Fortyfikacje miejskie rozbierane w latach 1813-30. Relikty murów miejskich zachowały się w murze na tyłach posesji domów przy ul. Legnickiej (na odcinku pomiędzy ul. M. Kopernika a ul. Garbarską).

Pierwotną świątynią Prochowic był kościół św. Anny, o którego założeniu informacje pochodzą z 1263 roku. Położony w południowo-zachodniej części układu miejskiego kościół zniszczony został w 1428 r. przez husytów.

Najstarszą zachowaną świątynią Prochowic jest kościół pw. św. Andrzeja położony przy ul. Legnickiej, wzniesiony w 1271 r. jako drewniany poza murami miejskimi, pomiędzy zamkiem a zamkowym folwarkiem; obecna murowana budowla w zasadniczym zrębie wybudowana została w latach 1424-26; następnie wielokrotnie przebudowywana oraz gruntownie zmodernizowana w 1864 r. Pierwotnie kościół otoczony był własnym murem z bramami. Wokół kościoła znajduje się teren po cmentarzu założonym w XIII w., użytkowanym do XIX w. Przy kościele zachował się budynek dawnej pastorówki (ul. Legnicka 25).

Funkcję parafialnego pełni obecnie kościół pw. św. Jana Chrzciciela, położony przy ul. Legnickiej; wzniesiony w latach 1845-47. W skład zespołu kościelnego wchodzi również plebania (ul. Legnicka 44) oraz budynki szkół parafialnych: (ul. Legnicka 38 i 40).

W południowo-wschodniej części miasta znajdował się kościół cmentarny, pw. św. Ducha. Pierwotna drewniana kaplica wzniesiona została ok. 1480 r.; kolejny kościół w tym miejscu wzniesiony został w konstrukcji mieszanej z 1584 r.(?) i związany był z położonym po przeciwnej stronie ul. Wrocławskiej szpitalem p. w. św. Ducha; zburzony został w 1823 roku. Nowy, neogotycki kościół wzniesiony został, w latach 1824-26. Wokół kościoła czynny cmentarz komunalny, otoczony murem, w którym wmurowane wtórnie epitafia renesansowe oraz rokokowe, pochodzące zapewne z kościoła cmentarnego sprzed jego neogotyckiej przebudowy.

Dominantą w układzie urbanistycznym miasta jest zespół zamkowy ze starym zamkiem, nowym zamkiem, wieżą, bramą południową, pawilonem wschodnim, mostem przed bramą południową oraz fortyfikacjami bastionowymi zamku.

Zamek rycerski, później książęcy, wzniesiony został na przełomie XIII/XIV w. jako murowany, rozbudowany następnie w 1. poł. XVI w. poprzez wprowadzenie nowych budynków renesansowych w obręb zamku gotyckiego. W 2. poł. XVI w. wokół zamku powstały niskie mury obwodowe, a następnie rodzaj tarasu z niewielką pięcioboczną otwartą basteją od zachodu. Zapewne na przełomie XVI i XVII w. wzniesione zostały dookolne wały ziemne na planie nieregularnego czworoboku z usypanymi ziemnymi bastejami na narożach, a całość otoczono szerokimi fosami. W 2. ćw. XIX w. powstało skrzydło wschodnie przy renesansowym budynku, na przedłużeniu którego dobudowano na pocz. XX w. altanę. Po 1945 r. obiekt był nieużytkowany; w połowie lat 90. XX w. obiekt zabezpieczono staraniem i ze środków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Legnicy. Obecnie stanowi własność prywatną.

W skład zespołu zamkowego wchodzą ponadto zabudowania przedzamcza: oficyna mieszkalna przy zamku (ul. Kopernika), wzniesiona XVIII w., relikty baszty przy oficynie mieszkalnej (wzn. XVII w.(?), nadbudowana w końcu XIX w.), gorzelnia z częścią mieszkalną oraz komin, budynek gospodarczy przy gorzelni oraz most na Młynówce, w osi ul. M. Kopernika. Z zamkiem związane są również budynki gospodarcze folwarku zamkowego (ul. Ciepła 1, 2), wzniesione w 4. ćw. XIX w., częściowo na miejscu wcześniejszych obiektów folwarcznych.

Wokół zamku założony został rozległy park, otoczony kanałem wodnym i Młynówką (starym korytem Kaczawy). Założenie parkowe w swej obecnej postaci powstało w 2. poł. XVIII w. zapewne w miejscu wcześniejszego lasu z wygrodzonym zwierzyńcem. (o zwierzyńcu wzmianka w urbarzu z 1663 r.). Park o charakterze leśnym przekształcony został ok. poł. XIX w. w założenie typu romantycznego, m. in. przez dodanie w partii pomiędzy korytem Kaczawy a południową elewacją zamku ozdobnego ogrodu, a następnie wzbogacony w latach 20.-30. XX w. o gatunki aklimatyzowane.

Zabudowa miejska pochodzi z czasów po wielkim pożarze miasta w 1769 r. – z XVIII-XIX w.

Na przełomie XIX i XX w. nastąpił intensywny rozwój gospodarczy miasta. W 1898 r. uruchomiono linię kolejową do Legnicy i Ścinawy, w 1906 r. wybudowano elektrownię. Z tego czasu pochodzą budowle użyteczności publicznej, m.in. sąd i areszt miejski (ul. Armii Czerwonej 6), poczta (ul. Wrocławska 16), szkoła ewangelicka (ul. Młyńska 3). W krajobrazie miasta istotne znaczenie mają również zabytkowe mosty na kanale oraz starym korycie Kaczawy, wzniesione w konstrukcji żelbetowej w pierwszych latach XX w.

Układ historyczny w sposób nieodwracalny został przekształcony za sprawą rozbudowy w latach 60. XX w. zakładu garbarskiego w części północnej miasta – wówczas wyburzona została zabudowa północnej pierzei ul. Wolności (domy o proweniencji XVIII-wiecznej, zachowujące średniowieczną linię zabudowy), w obrębie zakładu znalazł się północny odcinek murów miejskich (zniwelowany) oraz powiększony został plac przy dawnej Bramie Głogowskiej (podczas tych zmian wyburzono zabytkowy spichlerz pochodzący z XVIII w.). Kolejny dysonans stanowi wzniesienie w bezpośrednim sąsiedztwie linii dawnych murów miejskich oraz terenu po kościele Św. Anny domu towarowego. W okresie powojennym wyburzono również zabudowę ulic Pożarniczej i Wrocławskiej.

Zabytek dostępny.

oprac. Bogna Oszczanowska, OT NID we Wrocławiu, 12-03-2019 r.