Poznań jest jednym z najstarszych miast polskich, które w okresie wczesnośredniowiecznym należało do najważniejszych pod względem politycznym i administracyjnym grodów państwa Polan.

Na Ostrowie, pomiędzy ramionami Warty, powstało pierwsze w Polsce biskupstwo, wzniesiono najwcześniejsze budowle sakralno-rezydencjonalne, w tym najstarszą katedrę, będącą jednocześnie nekropolią pierwszych władców. Poznań od początku pełnił funkcję głównego ośrodka zachodnich kresów, którego położenie na przecięciu ważnych szlaków handlowych wpłynęło na pomyślny gospodarczy rozwój. Dobrze zachowany zespół urbanistyczno-architektoniczny, wykształcony w ciągu jedenastu stuleci, szczęśliwie nie został naruszony przez działania wojenne (z wyjątkiem obszaru Starego Miasta), stanowiąc dziś przykład naturalnej i harmonijnej ewolucji przestrzeni miejskiej. Liczne obiekty architektury naniesione na średniowieczną siatkę ulic są dziełami uznanych architektów, prezentującymi wybitne walory artystyczne i stylistyczną różnorodność.

Nie mniej cenne są założenia nowsze, powstałe w XIX i na początku XX wieku - kiedy Poznań był prężnie działającym ośrodkiem kultury, nauki oraz nowoczesnej myśli społecznej - nawiązujące do najlepszych wzorców urbanistyki europejskiej. Działania podejmowane już wówczas w celu ochrony i konserwacji poznańskich zabytków, jak również powojenna odbudowa Starego Miasta, są ważnym świadectwem narodzin i ewolucji europejskich i polskich teorii konserwatorskich od lat 30. XIX wieku przez cały wiek XX.

Historia

Zaczątkiem dzisiejszego miasta był gród Polan, którzy przybyli tu w VIII wieku, osiedlając się na Ostrowie Tumskim. Znaczenie grodu wzrastało w ciągu następnego stulecia aż do połowy X wieku, kiedy stał się siedzibą władcy Mieszka I i - obok Gniezna, Giecza i Ostrowa Lednickiego - jednym ze stołecznych ośrodków w państwie wczesnopiastowskim. Wraz z faktem przyjęcia chrześcijaństwa (Ostrów Tumski jest hipotetycznym miejscem chrztu Mieszka I) spowodowało to przekształcenia w obrębie zespołu grodowego: wzniesiono kamienne palatium z kaplicą grodową, katedrę, siedzibę pierwszego biskupa Jordana, wytyczono podgrodzie dla wzrastającej liczby mieszkańców. Rozwój Poznania uległ zahamowaniu po śmierci Mieszka II (1034); najazd Brzetysława I zniszczył gród i katedrę, które odbudowane zostały przez Kazimierza Odnowiciela po restytucji monarchii w 1039 roku. W czasie rozbicia dzielnicowego gród był stolicą wielkopolskiej linii Piastów. Od XII wieku na lewym brzegu Warty rozwijała się osobna osada - w 1253 roku otrzymała ona przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim wydany przez Przemysła I i Bolesława Pobożnego. Przed końcem XIII wieku miasto lokacyjne otoczono murami. W okresie panowania Przemysła II, koronowanego w Gnieźnie na króla Polski, w Poznaniu znajdowała się rezydencja władcy.

W epoce jagiellońskiej miał miejsce dalszy rozwój miasta. Sprzyjało mu miedzy innymi nadanie przez Władysława Jagiełłę w 1394 roku prawa składu. W strukturze miejskiej wykształciła się dzielnica żydowska (poznańska gmina żydowska była największą w Europie, a jednym z jej najbardziej znanych członków był podróżnik z czasów wielkich odkryć geograficznych - Vasco da Gama). W 1519 roku biskup poznański Jan Lubrański założył na Ostrowie Tumskim pierwszą humanistyczną szkołę w Polsce, zwaną później Akademią Lubrańskiego. Po wielkim pożarze, jaki zniszczył Poznań w 1536 roku, jego architektura zaczęła przybierać renesansowy charakter. Zmiany w układzie przestrzennym miasta przyniosła następnie kontrreformacyjna fala fundacji dla różnych zgromadzeń klasztornych. Jezuici w obrębie swojego założenia utworzyli kolegium, którego pierwszym rektorem został Jakub Wujek. Od połowy XVII stulecia nastąpiło zahamowanie rozwoju miasta.

Wskutek II rozbioru Polski Poznań znalazł się pod panowaniem pruskim. Po zwycięskim powstaniu w 1806 roku stał się jednym z głównych miast Księstwa Warszawskiego, a następnie, po upadku Napoleona, stolicą autonomicznego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W okresie zaboru pruskiego Poznań był ważnym ośrodkiem krzewienia idei niepodległościowych i podtrzymywania tożsamości narodowej. Zabytkowy zespół urbanistyczno-architektoniczny poszerzony został o nowe założenia, tj. Nowe Górne Miasto w obrębie tzw. Ringu czy Fort Winiary-Cytadela. Zupełnie prekursorskim działaniem było wyznaczenie w planie miejscowym z 1910 roku stref ochrony widoków w panoramie miasta, które pozwoliło na objęcie ochroną zarówno pojedynczych obiektów zabytkowych, a także całych ulic i zespołów miejskiej zabudowy.

Po odzyskaniu niepodległości kontynuowano rozwój urbanistyczny Poznania. Ważnym wydarzeniem była organizacja w 1929 roku Powszechnej Wystawy Krajowej, która stała się impulsem do uporządkowania przestrzeni śródmieścia i wzbogacenia jego infrastruktury.

Opis

Obszar uznany za pomnik historiiobejmuje dzielnice stanowiące ścisłe centrum Poznania: Ostrów Tumski, Zagórze, Chwaliszewo, Stare Miasto w obrębie nowożytnych murów miejskich, ponadto przedmieścia: Błonie, Garbary, Glinki, Grobla, Kundorf, Nowe Ogrody, Piaski, Półwieś, Rybaki, Św. Marcin i Św. Wojciech, Nowe Górne Miasto z Ringiem Stübbena oraz Fort Winiary-Cytadela. Atrakcyjnemu położeniu w pradolinie Warty i jej dopływów miasto zawdzięcza unikalny system zielonych klinów. W tkance miejskiej przechowały się wszystkie zasadnicze elementy struktury architektoniczno-urbanistycznej charakterystyczne dla kolejnych epok.

Najstarszą częścią historycznego zespołu jest teren wczesnośredniowiecznego grodu na Ostrowie Tumskim. W skład jego sakralno-rezydencjonalnej zabudowy wchodzi przede wszystkim katedra, ob. bazylika archikatedralna pw. św. św. Piotra i Pawła, wzniesiona w latach 60. X wieku w miejscu dwóch baptysteriów. Wiązana jest z biskupem Jordanem, lub z jego następcą Ungierem, i powstaniem w państwie stałej organizacji kościelnej. Pierwsza polska katedra stała się nekropolią władców z dynastii piastowskiej (Mieszka I, Bolesława Chrobrego, Mieszka II, Kazimierza Odnowiciela, Przemysła I, Bolesława Pobożnego i Przemysła II). 

W swym obecnym kształcie jest budowlą gotycką, w przyziemiu romańską, z elementami barokowymi (kaplice, hełmy wież). Korpus nawowy wzniesiono w latach 1335-1357; na przełomie XIV i XV wieku powstało obecne prezbiterium zachowujące cechy z fazy wczesnogotyckiej, z ambitem, wieńcem kaplic i oryginalnym rozwiązaniem w postaci trzech wież. Fasada przebudowana była ok. 1430-1461. Spośród cennego wyposażenia na uwagę zasługuje zespół płyt spiżowych z XV i początku XVI wieku pochodzących z norymberskiego warsztatu Vischera oraz z Flandrii, gotycki poliptyk w ołtarzu głównym czy wysokiej klasy nowożytne nagrobki. Miejscem szczególnym we wnętrzu katedry jest Złota Kaplica powstała dzięki staraniom Edwarda i Konstancji Raczyńskich według projektu Franciszka Marii Lanciego (1834-1841), przeznaczona na mauzoleum pierwszych polskich władców. Katedrze zniszczonej w czasie II wojny światowej przywrócono po odbudowie w latach 1946-1956 gotycką formę.

Na zachód od katedry znajduje się XV-wieczna kolegiata NMP, która stoi częściowo na miejscu wczesnośredniowiecznego palatium wzniesionego z kamienia w połowie X wieku. Pod jej nawą i prezbiterium mieści się z kolei kaplica Dąbrówki na rzucie rotundy (planowane jest odsłonięcie jej pozostałości). Wraz z palatium należy ona do najstarszych reliktów architektury z okresu początków polskiej państwowości. 

Na Ostrowie Tumskim znajdują się ponadto m.in. gotycka Psałteria, zespół pałacu arcybiskupiego, Akademia Lubrańskiego. 

Lewobrzeżna część historycznego zespołu miasta to Śródmieście zajmujące obszar zbliżony do koła. Najbardziej na wschód leży lokacyjne Stare Miasto wyróżniające się gęstszą siatką ulic. W jego centrum mieści się rynek z dawnym ratuszem ustawionym lekko skośnie w północno-wschodniej. części. Pierwszy budynek ratusza powstał na przełomie XIII i XIV wieku. Po pożarze w 1536 roku został odbudowany i rozbudowany według projektu Jana Baptysty Quadro z Lugano, który dodał attykę i charakterystyczną trzykondygnacyjną loggię zaczerpniętą z wzornika Sebastiana Serlia. Jest to jedna z pierwszych nowożytnych fasad w Polsce, niezwykle cenny przykład renesansowej architektury o włoskiej proweniencji. We wnętrzu, m.in. w imponującym wystrojem pomieszczeniu Wielkiej Sieni, zachowały się renesansowe dekoracje. Innym obiektem z tego okresu jest pałac Górków powstały w latach 40. XVI wieku z przebudowy gotyckich kamienic. Była to pierwsza w Polsce miejska rezydencja możnowładcza. Liczne przebudowy zatarły jej pierwotny charakter (w trakcie prowadzonych w latach 60. XX wieku prac odsłonięto dziedziniec arkadowy oraz dwa renesansowe portale). Na terenie Starego Rynku cennymi obiektami są także m.in. domki budnicze (wąskie kamieniczki kupieckie odróżniające się od należących do patrycjatu kamienic w pierzejach rynku), Odwach, pałace Działyńskich i Mielżyńskich.

Na zachodnim skraju Starego Miasta znajduje się Góra Zamkowa (ob. Góra Przemysła), gdzie w XIII wieku wzniesiono najstarszy zamek królewski o potężnych rozmiarach, otoczony odrębnym murem (planowana jest jego odbudowa).

Spośród licznych założeń klasztornych wyróżnia się zespół kościoła farnego i kolegium jezuickiego, stanowiący wyraźną dominantę w przestrzeni Starego Miasta. Barokowy kompleks wzniesiony został po zburzeniu południowego odcinka średniowiecznych murów miejskich. Kościół jezuicki pw. św. Stanisława biskupa (ob. fara) wznoszony był od 1651 do 1701 roku wg projektu trzech kolejnych architektów: Tomasza Poncino, Bartłomieja Wąsowskiego oraz Jana Catenazziego, który zaprojektował też budynek kolegium. Bogato zdobione wnętrze kościoła rozczłonkowane potężnymi kolumnami przywołuje rzymskie świątynie.

Stare Miasto otacza intensywnie zurbanizowana przestrzeń dawnych przedmieść. Od strony zachodniej natomiast na początku XIX wieku (1803) powstało Nowe Górne Miasto, zw. wówczas Wilhelmstadt. Niemiecki architekt David Gilly wytyczył jego place i ulice, włącznie z pierwszą w Polsce promenadą (Al. Marcinkowskiego). W obrębie Nowego Miasta zlokalizowano wiele ważnych obiektów, m.in. Teatr Miejski, Teatr Polski, Muzeum, Bibliotekę Raczyńskich.

Wokół Śródmieścia, na terenie wyburzonych wewnętrznych fortyfikacji pruskich, biegnie reprezentacyjna obwodnica z lat 1903-1910, tzw. Ring, zaprojektowana przez Josepha Stübbena. Jest ona przykładem nowoczesnej myśli urbanistycznej - doskonałym pod względem funkcjonalnym układem wiążącym stare i nowe elementy w tkance miejskiej. Wokół wjazdu od zachodu do miasta znajduje się dawna Dzielnica Zamkowa z neoromańskim Zamkiem Cesarskim (poznański zamek króla pruskiego był ostatnią zbudowaną w Europie rezydencją monarszą), przebudowanym w czasie okupacji na rezydencję Hitlera.

Od północy zabytkowy zespół miasta zamyka obiekt budownictwa obronnego, główne dzieło poligonalnej twierdzy pruskiej - Fort Winiary z lat 1829-1839, zwany Cytadelą. W latach 60. XX wieku zamieniony został na największy w mieście park, zachowując kształt pierwotnego założenia wraz z fragmentami fortyfikacji.