Wnętrze zawiera późnobarokowe wyposażenie z polichromią Adama Swacha z lat 1702-35 i wyposażeniem rzeźbiarskim Antoniego Swacha – ołtarz w kaplicy Matki Bożej i stalle. W kościele znajduje się obraz Matki Bożej w Cudy Wielmożnej Pani Poznania – łaskami słynący, pochodzący z 2 połowy XVII wieku.

Historia

Pierwsze klasztory w Polsce franciszkanie założyli we Wrocławiu w 1236 r. a rok później w Krakowie. W Wielkopolsce pierwsze zgromadzenie powstało około XIII w. w Kaliszu. Następnie wzniesiono klasztory w Gnieźnie, Obornikach, Śremie i Pyzdrach. Wszystkie powstały z fundacji księcia Bolesława Pobożnego i jego żony błogosławionej Jolanty. W Poznaniu Bracia Mniejsi jak nazywa się franciszkanów konwentualnych osiedli dopiero w 1639 roku. Fakt ten był spowodowany oporem już istniejących klasztorów i niechętnego Magistratu. Osiedlenie w Poznaniu zbiegło się z rozkwitem zgromadzenia, zwłaszcza na terenach wschodniej Polski. Prawdziwym dobroczyńcą zakonu okazał się biskup poznański Andrzej Szołdrski. Dzięki jego wsparciu i króla Władysława IV oraz królowej Cecylii Renaty pierwszy drewniany kościół i klasztor stanęły przy ul. Grobla w 1646 r. (w tym miejscu 100 lat później stanął ewangelicki kościół Świętego Krzyża, ob. pw. Wszystkich Świętych). Niestety, już 10 lat później w czasie potopu szwedzkiego zabudowania na przedmieściu Grobla zostały spalone. Później franciszkanie umiejscowili się przy kościele pw. św. Rocha. Dopiero po 1664 roku, mimo protestów bernardynów pozwolono na budowę konwentu w obrębie murów, na wzgórzu pod zamkiem. W latach 1669-1670 franciszkanie zbudowali kaplicę tzw. „Domek Loretański”.

Na budowę klasztoru i kościoła miał wpływ rozwijający się kult Matki Bożej związany z niewielkim obrazem (22x30 cm), który był kopią Matki Bożej Boreckiej (Borek Wielkopolski, pow. gostyński), która w XVII w. cieszyła się kultem w Wielkopolsce porównywalnym do kultu Matki Boskiej Częstochowskiej. W roku 1669 obraz stał się obiektem publicznego kultu (uznanym przez kościół) jako obraz Matki Bożej w Cudy Wielmożnej nazywanej Panią Poznania. W latach 1668-1698 powstała trójnawowa świątynia z emporami i kopułową kaplicą Matki Bożej. Przy projektowaniu korzystano prawdopodobnie z usług cenionego w Wielkopolsce a osiadłego w Lesznie włoskiego architekta Jerzego Catenazziego oraz Jana Końskiego (od 1674 r.). W 1681 r. ukończono budowę kaplicy Matki Bożej, w 1690 oddano do użytku prezbiterium. Budowę murowanego klasztoru rozpoczęto w 1671 r. W 1696 roku klasztor już był na tyle skończony, iż odbyła się w nim kapituła polskiej prowincji franciszkanów. Prace budowlane i zdobnicze przerwała wojna północna ze Szwedami i zaraza, która w l. 1708-1710 pozbawiała życia aż 17 zakonników. Z tej przyczyny dopiero w 1713 roku przeniesiono łaskami słynący obraz Matki Bożej do nowego ołtarza. W uroczystościach brało udział całe miasto wraz duchowieństwem świeckim i zakonnym.

W 1718 r. powstał w kościele chór muzyczny z organami. W l. 1718-1719 wybudowano wschodnią wieżę przy fasadzie kościoła. Druga wieża powstała 10 lat później. W 1728 r. miał miejsce pożar klasztoru, w którym spłonął dach, strych oraz izby na piętrze. Kościół ocalał wraz z kaplicą Matki Bożej, co odczytane zostało jako znak opieki Maryi nad konwentem. W 1730 r. biskup poznański Franciszek Kaznowski dokonał uroczystej konsekracji kościoła. W następnych latach powstawały kolejno kaplica św. Franciszka (ukończona w 1757), kaplica św. Teodora (1758) oraz północna część klasztoru (1743-1749).

Po upadku Rzeczpospolitej stopniowo następowała kasata klasztoru franciszkanów, podobnie jak innych zgromadzeń. Ostatni franciszkanie opuścili klasztor w 1838 roku, a kościół oddany został niemieckim katolikom. Klasztor został zamieniony na magazyn i przytułek dla starców. W l. 1899-1911 rozebrano wschodnią i południową część dawnego klasztoru. Do dziś zachowała się tylko jego część północna. Franciszkanie powrócili do Poznania w 1921 roku. Okres świetności przerwała II wojna światowa. Wielu zakonników trafiło do obozów koncentracyjnych a pozostałych wysiedlono do Generalnej Guberni. Wskutek działań wojennych kościół i klasztor zostały znacznie uszkodzone. W historii powojennej największą uroczystością była koronacja cudownego wizerunku NMP 29 czerwca 1968 r., która zgromadziła 150 tys. wiernych.

Franciszkański kościół i klasztor kilkakrotnie gruntownie odnawiano. W ostatnich latach miały miejsce spektakularne pracy przy ratowaniu obiektu przed jego zawaleniem. Odnowiony z ogromnym trudem kościół i jego wyposażenie mogły ulec zniszczeniu, gdyż zaczęły pękać mury i sklepienia.

Kościół wraz klasztorem został laureatem w ogólnopolskim konkursie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Zabytek Zadbany” – edycja z 2023 w kategorii trwałej opieki i utrzymania.

Opis obiektu

Zespół klasztorny franciszkanów konwentualnych usytuowany jest przy ul. Franciszkańskiej, w zachodniej części miasta ograniczonego od średniowiecza murami obronnymi, na południe od wzgórza zamkowego. Zespół barokowych budynków zwrócony jest fasadami ku północy na ul. Franciszkańską. Składa się na niego kościół połączony od zachodu z kaplicą Najświętszego Serca Jezusa, od wschodu z klasztorem (dawnym północnym skrzydłem większego nieistniejącego już założenia).

Kościół założony na planie krzyża łacińskiego, trójnawowy o formie bazyliki. Korpus kościoła posiada cztery przęsła oraz parę kaplic kopułowych na rzucie zbliżonym do kwadratu, od wschodu poświęconej Matce Boskiej, a od zachodu św. Franciszkowi. Prezbiterium o formie zbliżonej do kwadratu szerokością i wysokością równe nawie głównej. Kościół jest podpiwniczony, za wyjątkiem kaplicy św. Franciszka, z kryptami również trójnawowymi o sklepieniach kolebkowo-krzyżowych. Nawa główna kościoła otwarta do naw bocznych głębokimi, półkolistymi arkadami filarowymi o profilowanych archiwoltach. Nad nimi znajdują się półkoliste okna empor. Od północy umieszczono chór muzyczny wsparty na filarach opiętych toskańskimi pilastrami ma wysokich cokołach. Pod nim strop kolebkowo-krzyżowy. Zarówno chór jak i empory dostępne również z klasztoru. Sklepienia w prezbiterium i nawie głównej kolebkowe z lunetami. W nawach bocznych krzyżowe z szerokimi gurtami. W kaplicach owalne kopuły na tamburze ukrytym za koroną murów. Posadzka w kościele z szarego i czerwonego wapienia szwedzkiego.

Fasada kościoła pięcioprzęsłowa, środkowe przęsło nieco węższe, dwukondygnacyjna, zwieńczona szczytem o wolutowych spływach. Po bokach ujęta czworobocznymi, dość niskimi wieżami. Elewacja artykułowana pilastrami toskańskimi z wyłamanym nad nimi belkowaniem. Na osi umieszczone wejście zamknięte półkoliście, powstałe zapewne w 1897 roku poprzedzone schodami z tarasem. W drugiej kondygnacji umieszczono wielkie okno. W skrajnych przęsłach wejścia o zdwojonych toskańskich pilastrach i segmentowych naczółkach. Powyżej okna w wygiętych faliście płycinach. Elewacje boczne nawy głównej, zakrystii i kaplic zwieńczone uproszczonym belkowaniem. Dachy zarówno kościoła jak i klasztoru pokryte blachą miedzianą.

Wystrój: sztukateria pochodzi z końca XVII i XVIII wieku. W kaplicy Matki Boskiej – bogate wyposażenie barokowe z ok. 1701 r. z warsztatu Alberto Bianco. W kaplicy św. Franciszka – wystrój barokowy z ok. 1757 r. Malowidła ścienne powstałe po 1702 r. są autorstwa Adama Swacha. Restaurowane i w części odtworzone w l. 1963-5 przez Teodora Szukałę. Ołtarze barokowe wykonane w części przez Antoniego Swacha i zdobione obrazami przez jego brata Adama. Niezwykłej urody jest ołtarz w kaplicy Matki Bożej z cudownym obrazem (1688-93, dokończony w 1713) wykonany z drewna barwionego na heban, bogato zdobiony srebrzonym i złoconym ornamentem roślinnym. Zarówno kościół jak i klasztor były wielokrotnie restaurowane. Zachowany prawie w całości bogaty wystrój jest wynikiem tego, iż kościół mimo kasaty klasztoru pełnił cały czas funkcje sakralne. Przez okres zaborów służył niemieckim katolikom.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek dostępny z zewnątrz; zwiedzanie wnętrz poza czasem nabożeństw i z przewodnikiem (umówienie).

Autor noty: Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 24-07-2023 r.