Jego najstarsze, romańskie partie datowane są na przełom XII i XIII w. Jest jedną z pierwszych w Wielkopolsce budowli wzniesionych z cegły. Do nawy, od południa przylega barokowa kaplica pw. św. Krzyża z 1736 r., mieszczącą cudowny krucyfiks z ok. poł. XVII wieku. We wnętrzu zachowały się cenne elementy wyposażenia, m. in. późnogotycki ołtarz główny z 1. ćw. XVI w. oraz kamienna chrzcielnica z 1522 roku.

Historia

Obecny kościół pw. św. Jana Jerozolimskiego za Murami, w późniejszych wiekach wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany, powstał na miejscu istniejącego wcześniej w tym miejscu kościoła pw. św. Michała. W 1187 r. książę Mieszko Stary przekazał go wraz z położonym obok niego hospicjum joannitom. Z ich inicjatywy, na przełomie XII i XIII w. zaczęto wznosić nową, ceglaną świątynię. W 1288 r. w źródłach po raz pierwszy pojawia się wzmianka o jej nowym wezwaniu św. Jana, które aż do pocz. 2. poł. XIV w. funkcjonowało razem z pierwotnym. Nie jest znana dokładna data erygowania parafii, najstarsza informacja na jej temat pochodzi z 1348 roku. W tym samym czasie prezbiterium nakryto sklepieniem. Na przełomie XV i XVI w. nastąpiła znaczna przebudowa i rozbudowa kościoła - przesklepiono nawę, od północy dobudowano zakrystię, nawę boczną i wieżę, a elewacje wzmocniono systemem szkarp. W 1. poł. XVIII w. był restaurowany. Wówczas dobudowano również kaplicę do pd. elewacji nawy głównej, dla pomieszczenia w niej cudownego krucyfiksu z ok. poł. XVII w. W 1823 r. przeprowadzono generalny remont zaniedbanego kościoła, chroniąc go tym samym przed planowaną wcześniej rozbiórką. W 1832 r. majątek na Komandorii został przejęty przez rząd pruski.

Na pocz. XX w. usunięto tynk pokrywający fasadę kościoła. W 1927 r. prezbiterium i nawę boczną przedłużono o istniejącą zakrystię, przebudowując jej sklepienie kolebkowe na gwiaździste, a nową wybudowano od wschodu. Rozebrano ją w trakcie prac remontowych i konserwatorskich prowadzonych w latach 1945-1948 po zniszczeniach wojennych. Nową zakrystię wzniesiono w miejscu pierwotnej. Wówczas rozebrano również skarbczyk dobudowany od wsch. do kaplicy pw. św. Krzyża, skuto tynki na wieży, szkarpach fasady oraz elewacji południowej, wybudowano szczyt wsch. jako analogiczny do zach., schodkowy, tynkowany szczyt zakrystii oraz nieistniejącą wcześniej latarnię wieńczącą kopułę kaplicy. Polichromie we wnętrzu wykonał Stanisław Teisseyre.

Opis

Kościół jest położona na prawym brzegu Warty, w części Poznania nazywanej Komandorią, na obszarze dawnych dóbr zakonu joannitów. Otacza go teren dawnego cmentarza kościelnego ogrodzony ceglanym murem, z którym od północy sąsiaduje ul. Warszawska, a od południa tereny wokół Jeziora Maltańskiego.

Pierwotna, orientowana romańska świątynia została przebudowana i rozbudowana w okresie późnego gotyku. Jej plan tworzy dwuprzęsłowa, prostokątna nawa główna, do której od wschodu przylega jednoprzęsłowe węższe i niższe prezbiterium na rzucie kwadratu. Przy nim, po stronie północnej wznosi się zakrystia na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu. Na jej przedłużeniu, przy północnej elewacji dobudowano dwuprzęsłową nawę boczną, do której od zachodu przylega niska, dwukondygnacyjna wieża na planie prostokąta. Po południowej stronie wschodniego przęsła nawy głównej wznosi się barokowa kaplica pw. św. Krzyża z 1736 r. na rzucie prostokąta. Jednokondygnacyjny kościół został wzniesiony z cegły, w przeważającej mierze w układzie wendyjskim, i otynkowany w partii nawy bocznej, zakrystii oraz kaplicy. Nakrywają go dachy dwuspadowe nad nawą główną, prezbiterium i zakrystią oraz ośmiopołaciowy, załamany nad wieżą, wszystkie kryte dachówką. Kopułę kaplicy pw. św. Krzyża pokrywa blacha i wieńczy wtórna, powojenna latarnia z krzyżem na szczycie.

Elewacje frontową, wieży oraz nawy głównej od południa wzmocniono jednouskokowymi szkarpami. Prostą fasadę zach. wieńczy niewydzielony, trójkątny szczyt. Na jej osi usytuowano portal zamknięty półkolistym, zbliżonym do koszowego łukiem, z wcześniejszymi, romańskimi, kamiennymi kapitelami wieńczącymi kolumny. Nad nim znajduje się półkoliście zamknięta wnęka oraz dwa, węższe okna o takim samym profilu, a wyżej trójuskokowy oculus. W najwyższej partii szczytu, zwieńczonej joannickim, ażurowym krzyżem, widnieją cztery, koliste, tynkowane blendy w układzie krzyżowym. Analogicznie do fasady rozwiązano wybudowany w latach 1946-1948 szczyt elewacji wschodniej, w którym znajduje się półkoliście zamknięty, rozglifiony otwór okienny prezbiterium z pojedynczym laskowaniem, a nad nim oculus o trójuskokowym profilu. Do niej od północy przylega uskokowa, tynkowana elewacja zakrystii z ostrołukowym oknem na osi, nad którym znajdują się trzy, różnej wysokości blendy. Otwory okienne elewacji bocznych zamknięte są łukami pełnymi i koszowymi. W dolnej kondygnacji północnej elewacji wieży w narożniku północno-zachodnim znajdują się boczne drzwi w tynkowanej, uskokowej arkadzie, prowadzące do wnętrza kościoła przez jej przyziemie, a nad nimi uskokowy otwór okienny zamknięty łukiem pełnym. Analogiczne do niego widnieją na dwóch kondygnacjach elewacji zachodniej. Otynkowane elewacje kaplicy pw. św. Krzyża są ścięte na narożach, artykułowane pilastrami i otworami okiennymi zamkniętymi łukiem pełnym, zwieńczone wysokim, profilowanym gzymsem.

Wnętrze kościoła jest dwunawowe. Nawę główną, boczną i zakrystię nakrywają sklepienia gwiaździste ośmioramienne i czteroramienne z wpisaną w nie gwiazdą ośmioramienną, prezbiterium - sklepienie krzyżowo-żebrowe. Nawa główna otwiera się do nawy bocznej trzema arkadami o środkowym łuku ostrym i bocznych pełnych. Arkada łuku tęczowego jest zamknięta półkoliście i pokryta polichromią z przedstawieniami świętych i Chrystusa w mandorli w zwieńczeniu.

Do najcenniejszych elementów wyposażenia należy późnogotycki ołtarz główny z 1. ćw. XVI w., w części środkowej z przedstawieniem NMP z Dzięciątkiem, śś. Janem Chrzcicielem i Stanisławem Biskupem w typie Sacra Conversazione; kielichowa chrzcielnica z piaskowca z 1522 r., krucyfiks z 1. poł. XVI w. na pd. ścianie przyziemia wieży. W kaplicy pw. św. Krzyża znajduje się późnobarokowy ołtarz z 1. poł. XVIII w. z cudownym krucyfiksem z ok. poł. XVII w.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Bliższe informacje na temat parafii pw. św. Jana Jerozolimskiego za Murami znajdują się na stronie http://www.janjerozolimski.pl/ (data dostępu: 28.11.2014 r.).

Oprac. Anna Dyszkant, OT NID w Poznaniu, 28.11.2014 r.