Autorem jego projektu jest Antoni Höhne. Wystrój rzeźbiarski jest przypisywany Augustynowi Schöpsowi. Na uwagę zasługuje centralna, emporowa kompozycja wnętrza wpisanego w prostokątny plan budowli oraz jego wyposażenie: ołtarz główny i rokokowy prospekt organowy oraz klasycyzująca ambona.

Zabytek znajduje się w obszarze pomnika historii „Poznań - historyczny zespół miasta” (rozp. Prezydenta RP z dn. 28-11-2008 r.)

Historia

Szczytowy okres popularności tendencji reformatorskich zgodnych z nauką Marcina Lutra przypadł w Poznaniu na poł. XVI w. Ich ośrodkiem był pałac należący do możnego rodu Górków przy ul. Wodnej, gdzie w latach 1540-1543 działał prywatny zbór. W 1571 r. do Poznania przybyli jezuici. Wówczas zabroniono odprawiania nabożeństw w obrębie murów miejskich luteranom, którzy wznieśli na Górze Czerwowskiej (zw. także Winną lub Łysą), położonej na pn. od Wzgórza św. Wojciecha, dom modlitwy. Pod koniec XVI w. został zastąpiony drewnianym kościołem, spalonym w 1616 r. Od tej chwili, przez ponad 150 lat ewangelicy nie posiadali w Poznaniu własnej świątyni.

5 marca 1768 r. sejm przyznał innowiercom prawo do swobodnego wyznawania wiary, co miało bezpośredni wpływ na decyzję o budowie zboru ewangelickiego i zakupieniu w tym celu gruntów na przedmieściu Grobla w Poznaniu. W kwietniu 1777 r. król Stanisław August wydał przywilej zezwalający na jego budowę, a trzy miesiące później położono kamień węgielny.

Kościół ewangelicki pw. św. Krzyża został zaprojektowany przez Antoniego Höhne i wzniesiony w latach 1777-1783. Wystrój rzeźbiarski jest wiązany z Augustynem Schöpsem, który w latach 1781-1785 wykonał m. in.: trzy niezachowane rzeźby Cnót Boskich - Wiary, Nadziei oraz Miłości, figury czterech Ewangelistów znajdujące się przy ołtarzu, rzeźby atlantów wspierających emporę zachodnią i najprawdopodobniej figury św.św. Piotra i Pawła wieńczące główny portal wybudowany w latach 1802-1803. W 1785 r. wykonano ołtarz główny oraz rokokowy prospekt organowy.

Ok. 1908 r. od strony ul. Ewangelickiej wzniesiono neobarokową bramę, a w latach 1912-1913 po pd. stronie kościoła utrzymany w tym samym stylu budynek pastorówki i szkoły (ob. dom parafialny).

W 1945 r. świątynia została przekazana katolikom. W latach 50. XX wieku dawny zbór pw. św. Krzyża był kościołem akademickim. Rzym.-kat. parafia pw. Wszystkich Świętych, do której należy obecnie, została utworzona w latach 1979-1981.

Opis

Zespół dawnego kościoła ewangelickiego pw. św. Krzyża w Poznaniu znajduje się na lewym brzegu Warty, w obrębie historycznego starego miasta, w kwartale między ulicami: Ewangelicką, Grobla, Mostową i Łazienną. Tworzy go usytuowany centralnie kościół oraz neobarokowy budynek d. pastorówki i szkoły (ob. dom parafialny) po stronie południowej, teren dawnego cmentarza ewangelickiego oraz brama wjazdowa po stronie północnej. Zespół jest otoczony od zachodu oraz południa współczesnym, metalowym, kutym ogrodzeniem na ceglanej, otynkowanej podmurówce, które przechodzi w pełny mur po stronie północnej.

Kościół został wzniesiony w stylu baroku klasycyzującego, na planie prostokąta, z cegły i otynkowany. Jego bryła jest prostopadłościenna, dwukondygnacyjna, nakryta dachem czterospadowym krytym łupkiem, do której na osi zachodniej elewacji frontowej przylega wysoka wieża na rzucie kwadratu, nakryta hełmem. W jej dolnej kondygnacji znajduje się kruchta. Dominantą przeciwległej, wsch. elewacji jest dwukondygnacyjny ryzalit na osi z zakrystią w przyziemiu oraz pomieszczeniami dawnej biblioteki i archiwum w górnej kondygnacji. Na osi elewacji bocznych, północnej i południowej, znajdują się pozorne, dwukondygnacyjne, jednoosiowe ryzality, akcentowane boniowaniem w partii przyziemia, dwoma parami pilastrów w kondygnacji piętra i zwieńczone trójkątnymi frontonami. Proste podziały elewacji dekorują pary pilastrów oraz okazały gzyms koronujący oddający w uproszczonej formie podziały antycznego belkowania z pseudotryglifami i kroksztynami.

Centralne wnętrze na rzucie elipsy jest akcentowane ośmioma filarami, ujętymi parami pilastrów o jońskich kapitelach, na przedłużeniu których znajdują się podwójne pasy gurtów, zbiegające się w jednym punkcie na plafonie drewnianej pseudokopuły dekorowanej metalowymi gwiazdami maskującymi otwory wentylacyjne. Na ścianie północnej, południowej oraz zachodniej znajdują się empory wsparte na filarach (pn., pd.) i podtrzymywane przez atlantów (zach.), a na ścianie wsch. - ołtarz główny z 1785 r. z przedstawieniem Ostatniej Wieczerzy, ujęty figurami czterech Ewangelistów, znajdujący się nad nim rokokowy prospekt organowy z tego samego roku oraz klasycyzująca ambona wsparta na zegarze kolumnowym, pierwotnie zwieńczona rzeźbą przedstawiającą Mojżesza, przypisywaną Augustynowi Schöpsowi, ob. znajdującą się w przedsionku.

Dawny budynek pastorówki i szkoły (1912-1913) po południowej stronie kościoła został wzniesiony na rzucie prostokąta z cegły i otynkowany. Posiada prostopadłościenną bryłę nakrytą czterospadowym dachem krytym dachówką. Dwukondygnacyjne elewacje wieńczą dekoracyjne, również dwukondygnacyjne szczyty po stronie północnej i południowej umieszczone na osi, ujęte spływami wolutowymi i zwieńczone trójkątnymi frontonami z płaskorzeźbioną dekoracją w polach tympanonów.

Z pocz. XX wieku pochodzi neobarokowa, murowana z cegły i otynkowana brama wjazdowa prowadząca na teren założenia od strony ul. Ewangelickiej, zwieńczona eliptycznym otworem i dekoracyjnym odcinkiem gzymsu oraz ujęta dwoma arkadowymi furtkami, nad którymi umieszczono wazony.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Bliższe informacje na temat godzin otwarcia i Mszy Św. dostępne na stronie www.grobla.info (dostęp: 16-10-2014 r.)

Oprac. Anna Dyszkant, OT NID w Poznaniu, 16.10.2014 r.