Jego elewacja frontowa dominuje na tle otaczającej zabudowy i jest przykładem wysokiej klasy architektury, nawiązującej do rozwiązań renesansowych i barokowych. Budynek jako siedziba instytucji o charakterze naukowym, z własną biblioteką i zbiorami muzealnymi, jest historycznym świadectwem dziewiętnastowiecznych starań o utworzenie w Poznaniu uniwersytetu i uczynienie stolicy Wielkopolski ośrodkiem naukowym, zakończonych powołaniem w 1857 r. Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, skupiającego w swych szeregach w ciągu ponad 150 lat istnienia wielu wybitnych uczonych różnych dyscyplin naukowych. Zabytek znajduje się w obszarze pomnika historii: „Poznań - historyczny zespół miasta” (rozp. Prezydenta RP z dn. 28.11.2008 r.).

Historia

Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie (taką nazwę nosiło pierwotnie) powołano w 1857 r. razem z Muzeum Starożytności Polskich i Słowiańskich. Obie instytucje początkowo nie posiadały własnej siedziby i w celu prowadzenia swojej działalności korzystały z pomieszczeń udostępnionych im najpierw w Bibliotece Raczyńskich (do 1870 r.), a następnie krótko w budynku Bazaru.

W 1870 r., w związku z zakupieniem przez hr. Seweryna Mielżyńskiego kolekcji obrazów Edwarda Rastawieckiego przekazanej Towarzystwu, powrócono do myśli o wybudowaniu jego stałej siedziby. W tym celu hr. Mielżyński zakupił dom z ogrodem przy ul. Młyńskiej (ob. ul. S. Mielżyńskiego), a projekt budynku powierzył w 1872 r. młodemu architektowi Zygmuntowi Gorgolewskiemu. W latach 1874-1881, w głębi działki, za domem frontowym, wzniesiono z fundacji hr. Mielżyńskiego i składek publicznych dwa skrzydła, pn. i zach., mające pomieścić siedzibę Towarzystwa, jego zbiory muzealne oraz biblioteczne.

W 1881 r., po ukończeniu i oddaniu do użytku dwóch nowo wybudowanych skrzydeł, przystąpiono do przebudowy budynku frontowego, również według projektu Z. Gorgolewskiego (budowa była realizowana przez Ballenstaedtów, pod nadzorem Mariana Cybulskiego), którą ukończono w 1882 r. Architekt zaprojektował budynek o bardzo interesującej fasadzie, która stylem nawiązywała do włoskich palazzi okresu quattrocenta. Jego trójkondygnacyjna elewacja o wyraźnych poziomych podziałach zaznaczonych gzymsami kordonowymi i rzędami okien, była boniowana na całej wysokości, zwieńczona okazałym gzymsem konsolowym i tralkową attyką, pośrodku której znajdował się napis: „Towarzystwo Przyjaciół Nauk”. Główne wejście było przesunięte ku wsch. skrajowi dolnej kondygnacji, zwieńczone półokrągłym frontonem z płaskorzeźbionym wyobrażeniem sowy w polu tympanonu.

Na pocz. XX w. istniejące budynki nie były już wystarczające i pojawiła się konieczność ich rozbudowy, którą przeprowadzono w latach 1907-1909 według projektu Rogera Sławskiego, po uprzednim zakupieniu na ten cel sąsiedniej, wsch. działki. Wzniesiono wówczas skrzydło pn. oraz wsch., a także całkowicie przebudowano budynek frontowy, który zyskał monumentalną fasadę z bramą na osi, prowadzącą na zamknięty dziedziniec. Na parterze nowej kamienicy znajdowała się sala posiedzeń, a na wyższych kondygnacjach części frontowej - mieszkania na wynajem. Zbiory muzealne zostały przeniesione do skrzydła pn., gdzie na górnej kondygnacji znajdowała się galeria obrazów, oświetlona szklanym dachem.

Opis

Gmach Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk znajduje się w historycznym centrum miasta, przy ul. S. Mielżyńskiego, po jej północnej stronie. Budynek powstał w dwóch etapach: w latach 1874-1881 wybudowano skrzydła zachodnie i północno-zachodnie, a w latach 1907-1909 skrzydło północne i wschodnie oraz kamienicę frontową, na miejscu wcześniejszej, z 1882 r.

Poszczególne skrzydła, otaczające środkowy dziedziniec o nieregularnym kształcie, zostały wzniesione na rzucie prostokątów o różnych wymiarach, z cegły i otynkowane. Ich bryły są prostopadłościenne, o zróżnicowanej wysokości (wyższe po stronie zachodniej i południowej). Budynek frontowy jest nakryty dachem czterospadowym, krytym dachówką, pozostałe skrzydła dachami płaskimi lub dwuspadowymi. Elewacje skrzydeł wewnętrznych, częściowo boniowane, posiadają zróżnicowaną dekorację utrzymaną w stylu neorenesansowym i neobarokowym, z dominującymi motywami półkoliście zamkniętych arkad i wysokich otworów okiennych w części zachodniej oraz pilastrów w części północnej. Na osi pochodzącego z dwóch etapów budowy skrzydła pn. znajduje się monumentalny, dwukondygnacyjny portal z płytkim balkonem na piętrze, zwieńczony trójkątnym frontonem.

Najbardziej okazała jest fasada skrzydła frontowego o formach neorenesansowych i neobarokowych, zaprojektowana przez Rogera Sławskiego. Elewacja jest pięciokondygnacyjna i siedmioosiowa, zwieńczona trójkątnym frontonem o wydatnym, gierowanym gzymsie, flankowanym parami wazonów. W polu tympanonu umieszczono napis: „Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk”. W kondygnacji boniowanego parteru dominują szerokie, półkoliście zamknięte otwory okienne, zwieńczone pozornymi klińcami. Podziały pionowe wyznaczają monumentalne pilastry w wielkim porządku, łączące drugą i trzecią kondygnację, a poziome - gzymsy kordonowe. Prostokątne otwory okienne posiadają zróżnicowane obramienia w formie prostych profili, zwieńczonych pozornymi klińcami oraz okazałych trójkątnych, półowalnych i przerwanych frontonów. Pary prostokątnych okien najwyższej kondygnacji rozdzielają spłaszczone spływy wolutowe. Dominantą kompozycyjną fasady jest monumentalny, dwukondygnacyjny portal na osi, ujęty przyściennymi filarami i zwieńczony przerwanym frontonem, ujmującym środkowe okno drugiego piętra, flankowane spływami wolutowymi i zamknięte od góry przerwanym przyczółkiem z kartuszem herbowym. Na elewacjach wewnętrznych znajdują się liczne tablice pamiątkowe i medaliony związane m. in. z historią Towarzystwa oraz poświęcone zasłużonym dla niego osobistościom, m. in. Augustowi Cieszkowskiemu, Heliodorowi Święcickiemu, prof. Józefowi Kostrzewskiemu.

Zbiory dawnego Muzeum im. Mielżyńskich eksponowane pierwotnie w galeriach gmachu Towarzystwa zostały częściowo zrabowane przez Niemców w czasie II wojny światowej. Ocalałe obiekty znajdują się w depozytach poznańskich muzeów, m. in. Muzeum Narodowego w Poznaniu.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Bliższe informacje na temat historii i obecnej działalności Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk znajdują się na stronie www.ptpn.poznan.pl (data dostępu: 31-10-2014 r.)

Oprac. Anna Dyszkant, OT NID w Poznaniu, 31.10.2014 r.