1822-1829, najprawdopodobniej według projektu działających w Rzymie architektów: Charles’a Perciera i Pierre’a-François-Leonarda Fontaine’a. Kompozycja okazałej fasady nawiązuje do wsch. fasady Luwru i stanowi ważny akcent kompozycji urbanistycznej placu, zamykający od wsch. jego pn. pierzeję. Podstawą zbiorów biblioteki był księgozbiór przekazany przez hr. E. Raczyńskiego. Konsekwentnie uzupełniany w ciągu blisko 190 lat jej istnienia stanowi obecnie jeden z najcenniejszych zbiorów bibliotecznych w Wielkopolsce.

Zabytek znajduje się na obszarze Pomnika Historii „Poznań – historyczny zespół miasta” (rozp. Prezydenta RP z dn. 28-11-2008 roku).

Historia

Budynek Biblioteki Raczyńskich został wzniesiony w l. 1822-1829 z fundacji hr. Edwarda Raczyńskiego na zakupionej przez niego w 1821 r. parceli położonej w pn.-wsch. narożniku pl. Wilhelmowskiego (ob. pl. Wolności) i al. Wilhelmowskiej (ob. Al. Marcinkowskiego). Jego autorami byli najprawdopodobniej francuscy architekci działający w Rzymie: Charles Percier i Pierre-François-Leonard Fontaine, którzy projektując budynek korzystali ze wskazówek udzielanych im przez E. Raczyńskiego. Celem powołania biblioteki, wskazanym przez fundatora w nadanym jej statucie, było „ułatwienie każdemu środków nabywania nauk i wiadomości”, któremu miał służyć przekazany przez niego księgozbiór (ok. 13 000 – 17 000 tomów) oraz stosowne środki na jej uposażenie. Ponadto w jego paragrafie trzecim zawarto zapis mówiący, że „przeznaczeniem Biblioteki Raczyńskich jest, aby w czytelni, która w tejże będzie urządzoną, każdy bez różnicy osób w dniach i godzinach oznaczonych miał prawo z niej korzystać”. Tytuł własności biblioteki fundator przekazał miastu na warunkach określonych w tym dokumencie. Część pomieszczeń w budynku została przeznaczona na cele mieszkalne. Na pierwszym piętrze znajdował się m. in. apartament hrabiego i jego najbliższej rodziny. Ponadto z pomieszczeń w budynku korzystali też liczni najemcy, co z czasem zaczęło utrudniać funkcjonowanie biblioteki pomnażającej swoje zbiory, m. in. drogą zakupów i darów. Z biblioteką był połączony budynek galerii wznoszący się wzdłuż al. Wilhelmowskiej (ob. Al. Marcinkowskiego) przeznaczony na pomieszczenie kolekcji malarstwa należącej do brata Edwarda – Atanazego, która jednak ostatecznie nie została w nim umieszczona, lecz przeniesiona przez jej właściciela do Berlina.

Budynek biblioteki nie podlegał żadnym większym przekształceniom do 1918 roku. Zmieniał się jedynie układ pomieszczeń we wnętrzu. W 1864 r. wprowadzono oświetlenie gazowe (w 1900 r. zamienione na elektryczne), a w 1866 r. doprowadzono wodociąg. W 1924 r., na skutek wyczerpania się i dewaluacji środków pochodzących z fundacji hr. Raczyńskiego, finansowanie biblioteki przejął jej właściciel, czyli miasto. Wówczas również pozostałe, dotychczas wynajmowane pomieszczenia, przeznaczono na jej działalność. W latach 20. XX w. przeprowadzono prace remontowe, zainstalowano centralne ogrzewanie, uzupełniono wyposażenie. W bibliotece mieściło się w tym czasie siedem czytelni. Obchody jubileuszu 100-lecia biblioteki w 1929 r. zbiegły się w czasie z trwającą wówczas w Poznaniu Powszechną Wystawą Krajową.

W czasie okupacji hitlerowskiej biblioteka była dostępna tylko dla Niemców. We wnętrzu przebudowano część pomieszczeń. Na parterze powstała duża czytelnia, a na piętrze sala wystawowa. W 1943 r. postanowiono zabezpieczyć najcenniejsze zbiory należące do biblioteki (z wyjątkiem polskich starodruków), które w tym celu, z inicjatywy Józefa Raczyńskiego, przewieziono do jego rezydencji w Obrzycku.

Na początku 1945 r., w trakcie toczących się walk o miasto, biblioteka wraz z pozostającymi w niej zbiorami została podpalona i uległa niemal całkowitemu zniszczeniu. Po zakończeniu wojny podstawą odbudowy księgozbioru zniszczonego niemal w 90% stała się jego część, która ocalała w Obrzycku. Podjęto decyzję o odbudowie zniszczonego gmachu, do której przystąpiono w 1953 r., w oparciu o projekt opracowany przez Janinę Czarnecką, przy udziale jej męża Władysława, który uwzględniał również jego rozbudowę po stronie północnej. Odbudowany gmach biblioteki oddano do użytku w 1956 roku. Za dosyć wiernie zrekonstruowaną fasadą znalazły się pomieszczenia zakomponowane w nowym układzie, uwzględniającym pierwotnie planowaną, lecz niezrealizowaną rozbudowę budynku. Do tej koncepcji powrócono na pocz. XXI wieku. W konkursie na projekt nowego skrzydła biblioteki ogłoszonym w 2003 r. zwyciężyła propozycja autorstwa pracowni JEMS Architekci z Warszawy. Do jego budowy przystąpiono w 2009 r., a ukończono ją w 2013 roku.

Opis

Biblioteka Raczyńskich jest usytuowana w centrum miasta, w pn.-wsch. narożniku pl. Wolności, fasadą zwrócona w jego kierunku, wsch. elewacją szczytową w stronę Al. Marcinkowskiego. Od zach. łączy się ścianą arkadową z sąsiednim budynkiem. Od pn. przylega do niej, poprzedzony przeszklonym łącznikiem, nowy budynek biblioteki przy Al. Marcinkowskiego, wzniesiony w latach 2009-2013.

Klasycystyczna Biblioteka Raczyńskich została wzniesiona na rzucie prostokąta, z cegły i otynkowana. Budynek jest prostopadłościenny, podpiwniczony, trzykondygnacyjny, nakryty niskim dachem czterospadowym, pokrytym blachą.

Elewacje frontowa i tylna są trzynastoosiowe. Okazała fasada od strony placu nawiązuje kompozycją do wsch. fasady Luwru. Jej pierwsza kondygnacja jest boniowana, z prostokątnymi otworami okiennymi i analogicznego kształtu otworem drzwiowym na osi, zamkniętym dwuskrzydłowymi drzwiami z herbami Nałęcz Raczyńskich oddzielonych w części środkowej motywem lwich główek z kołatkami. Elewacja na drugiej i trzeciej kondygnacji jest cofnięta, poprzedzona loggią z dwunastoma parami kolumn korynckich stojących na wysokich cokołach połączonych tralkową balustradą. Otwory okienne są prostokątne, na trzeciej kondygnacji mniejsze, kształtem zbliżone do kwadratów, w dekoracyjnych obramieniach złożonych z parapetów wspartych na konsolach i pilastrów podtrzymujących odcinki gzymsów. Fasadę wieńczy wysunięty przed jej lico gzyms konsolkowy i attyka balustradowa kryjąca dach, na środku przerwana trójkątnym frontonem. Elewacje boczne urozmaicają środkowe, pozorne, trójosiowe ryzality; po stronie wsch., na pierwszej kondygnacji, z balkonem wspartym na konsolach.

Układ wnętrza, przekształcony w stosunku do pierwotnego w trakcie powojennej odbudowy, jest dwutraktowy w części środkowej, ujętej po bokach dużymi salami. Na osi znajduje się duży hall z dwoma przeciwległymi biegami schodów po stronie północnej, prowadzącymi na piętra. Motyw rózg liktorskich w balustradzie został również wykorzystany w przebudowanej po 1815 r. klatce schodowej w pałacu Raczyńskich w Rogalinie. Wnętrza są ozdobione dekoracjami sztukatorskimi: boniowaniem, liśćmi akantu i rozetami umieszczonymi w fasetach. Sala na pierwszym piętrze jest wyposażona w przyścienne regały i szafy biblioteczne oddzielone kolumienkami.

Zabytek dostępny. Bliższe informacje na temat działalności Biblioteki Raczyńskich, jej zbiorów oraz godzin otwarcia i zasad udostępniania zbiorów znajdują się na stronie internetowej www.bracz.edu.pl (data dostępu: 20-12-2017).

oprac. Anna Dyszkant, OT NID w Poznaniu, 21-12-2017 r.