Historia

Dzieje budowy pałacu w Podzamczu Piekoszowskim pozostają do dziś niejasne. Wedle, znacznie różniących się między sobą, hipotez, powstał on w latach 1645-1650 lub 1650-1655, bądź około 1665 roku z fundacji wojewody lubelskiego Piotra Aleksandra Tarły (zm. 1649) albo jego syna Jana Aleksandra (zm. 1680), wojewody sandomierskiego. Widoczne zależności formalne siedziby Tarłów od pałacu biskupów krakowskich w Kielcach pozwalają sądzić, że projektowała je ta sama osoba; nieco na wyrost widzi się ją w Tomaso Poncino. W rękach Tarłów rezydencja pozostawała do 1842 roku, kiedy to nabył ją Kazimierz Sosnowski. Między rokiem 1850 a 1860 pożar zniszczył dach i pierwsze piętro budynku, od tej pory zamieszkały był jedynie parter. W 1874 roku właścicielem obiektu został Józef Paszkowski. W 1880 roku mieszkańcy wyprowadzili się z niego, a budowla zaczęła popadać w ruinę. Proces ten przyspieszył dzięki okolicznej ludności, która uczyniła z niej darmowe źródło budulca. W 1917 roku wszedł w jej posiadanie Romuald Kozłowski, który podjął się próby odbudowy gmachu, w tym celu pokrył jego część prowizorycznym gontowym dachem. W 1921 roku pałac kupili Dobrzańscy. Mieszkali w nim do 1952 roku. W latach 1956-1964 zabezpieczono jego ruiny i równocześnie wyremontowano kilka pomieszczeń, aby eksponować w nich sztukę ludową. W latach 70. XX wieku planowano odbudować go na ośrodek rekreacyjno-szkoleniowy.

Opis

Ruiny pałacu usytuowano w centrum wsi, w głębi obszernego placu, przy drodze Szczukowice-Micigózd, frontową elewacją na zachód. Pierwotnie gmach ten położony był między dziedzińcem a ogrodem (obecnie pola), w którego części wschodniej znajdował się staw z altaną (niezachowane). Barokowa budowla ma prostokątny korpus, częściowo podpiwniczony i dwukondygnacyjny, ujęty w narożach czteroma sześciobocznymi, trójkondygnacyjnymi wieżami. Wymurowana została z kamienia i cegły, a jej detal wykonano z piaskowca i „marmurów” chęcińskich. Wnętrze i elewacje pokrywają fragmentarycznie zachowane tynki. Nie ma dachu (dawniej łamany, tak zwany krakowski) i hełmów na wieżach. Stosunkowo skromnie potraktowano elewacje pałacu, przeprute dużą ilością okien o kamiennych obramieniach (zniszczone), wieńczy wydatny gzyms; naroża wież są boniowane. Najbogatszą oprawę otrzymała dziewięcioosiowa fasada główna, której środkową część podkreślają: w przyziemiu trójarkadowa loggia z profilowanymi archiwoltami, a na piętrze trzy wielkie okna. Wnętrza są trójdzielne, osiowe i niemalże symetryczne, a dyspozycje parteru i I piętra nieznacznie między sobą się różnią. W centrum przyziemia znajduje się loggia, ze schodami na piętro i dużą sienią, za którą usytuowano trzy pomieszczenia, w środkowym z nich wyjście na ogród. Na prawo od sieni jest korytarz z wyjściem na zewnątrz, po którego obu stronach umieszczono prostokątne sale, do narożnych z nich przylegają alkierze wieżowe, ze schodami w grubości murów. Na lewo od sieni położone są dwa duże, prostokątne pomieszczenia, za nimi dwa kwadratowe pokoje, narożny otwarty do wnętrza wieży. Sale, wzdłuż elewacji wschodniej, zostały połączone amfiladowo. Bardzo zniszczone piętro ma pośrodku dużą, reprezentacyjną sień, ujętą z lewej strony jadalnią z alkierzem wieżowym, a po prawej klatką schodową, wąskim korytarzem i salą z alkierzem wieżowym. We wschodniej części, wzdłuż fasady, jest ciąg pomieszczeń przeznaczonych dla pani i pana domu. Jedynie na parterze zachowały się sklepienia (kolebkowe z lunetami i krzyżowo-żebrowe).

Zabytek ogólnie dostępny z zewnątrz.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 11.09.2014 r.

Bibliografia

• Badowska I., Pałac Tarłów w Podzamczu Piekoszowskim, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego", 1968, t. V, s. 79-107.
• Karpowicz M., Tomasz Poncino (ok. 1590-1659). Architekt pałacu kieleckiego, Kielce 2002, s. 7, 31,47-49, 76.
• Kalina D., Kosik. E, Okrasa ziemi piekoszowskiej, [w:] W szlacheckim Piekoszowie. Monografia historyczno-gospodarcza gminy Piekoszów, red. E. Kosik, E. Nadgowski, Kielce 1996, s. 49-55.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. II: Województwo kieleckie, red. J. Z. Łoziński i B. Wolff, z. 4: Powiat kielecki, oprac. T. Przypkowski, Warszawa 1957, s. 53-54.
• Lewicki J., Pałac w Podzamczu Piekoszowski. Próba odtworzenia i analizy XVI-wiecznej architektury budowli, [w:] Przemiany architektury rezydencjonalnej w XV - XVIII w. na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. J. L. Adamczyk, Kielce 2000, s. 117-143.
• Lewicki J., W stylu Wazów, „Spotkania z Zabytkami” 2001, nr 5, s. 21-23.
• Miłobędzki A., Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980, s. 197.
• Miks N., Architektura pałacu biskupiego w Kielcach, „Biuletyn Historii Sztuki" 1952, nr 4, s. 152-74.
• Kazimierza Strończyńskiego opisy i widoki zabytków w Królestwie Polskim (1844-1855), t. II: Gubernia Radomska, oprac. K. Guttmejer, Warszawa 2010, s. 39, 251-252.
• Wiśniewski J., Dekanat Konecki, Radom 1913, s. 22, 164-165, 194.