Zespół ma wielkie walory estetyczne i krajobrazowe.

Historia

Historyczna metryka kościoła w Ptkanowie cofana jest do XII w. (pierwszą świątynię miał fundować w 1140 r. Dunin z rodu Łabędziów), brak jest jednak materialnych pozostałości tej domniemanej romańskiej budowli. Upatrywano ich we fragmentach płaskorzeźbionych fryzów kamiennych, wmurowanych w południową ścianę nawy i wschodnią ścianę dzwonnicy, jednak nie ma przesłanek pozwalających potwierdzić te hipotezy. Istnienie parafii poświadczone jest w 1326 r. Na podstawie cech stylowych przyjmuje się, że istniejący obecnie kościół powstał w XIV-XV w. W końcu XVI lub w XVII stuleciu świątynia i cmentarz przykościelny zostały otoczone murem obronnym z basztami i pięciobocznymi niewielkimi bastionkami z otworami strzelniczymi. Największą i najwyższą basztą była dzwonnica, usytuowana w narożniku południowo-zachodnim muru, pełniąca jednocześnie rolę wieży bramnej. W 1789 r. wzniesiono istniejącą do dziś murowaną plebanię. W 1873 r. rodzina Ośmiłowskich ufundowała ołtarz główny pw. św. Idziego. W 1880 r. spłonął gontowy dach kościoła, później powstała neogotycka kruchta dobudowana do pd. ściany nawy, a w bastionie pn.-wsch. naroża muru obronnego rodzina Lipińskich urządziła kaplicę pogrzebową. Największe przekształcenia bryły kościoła miały miejsce w latach 1906-1910, kiedy przedłużono nawę w kierunku zach., według projektu Józefa Dziekońskiego. Po drugiej wojnie światowej przeprowadzono liczne prace remontowe, między innymi przy bastionkach i basztach oraz dzwonnicy, do której około 1970 r. dostawiono kamienne schodki oraz wybito nowy otwór wejściowy od strony wsch. Około 1960 r. odbudowano z ruiny basztę pn., dawną kostnicę.

Opis

Zespół kościelny usytuowany jest w najwyższym punkcie płaskowyżu lessowego, opadającego stromym stokiem w stronę pn. Wyłącznie przykościelna osada, po obu stronach drogi łączącej wsie Podole i Brzezie, określana jest dzisiaj nazwą Ptkanów.

Kościół wzniesiony jest w całości z ciosów miejscowego piaskowca, zwanego podolskim, w pięknym wątku warstwowym. Prezbiterium ma zamknięcie trójboczne i jest oszkarpowane, nawa zbudowana jest na rzucie wydłużonego prostokąta, co jest efektem jej powiększenia na pocz. XX w.; wcześniej była krótka, prawie kwadratowa, z oszkarpowaniem w narożach. Do pn. ściany prezbiterium przylega zakrystia. Bryła kościoła jest typowa dla okresu gotyckiego, z wysokimi dwuspadowymi dachami oraz ostrołukowymi oknami. Wygląd ten jest po części efektem neogotyckiej przebudowy i restauracji, przeprowadzonej w latach 1906-1910; w całości neogotyckie są elewacja zach. nawy, z wmurowaną kamienną tarczą z herbem Grzymała, oraz kruchta pd., wzniesiona nieco wcześniej. Wnętrze nawy nakryte jest płaskim sufitem, prezbiterium przekrywa sklepienie kolebkowo-krzyżowe. W pd. ścianę nawy wmurowano kamienne płaskorzeźby (głowy kobieca i męska) oraz kamień z datą 1140; ich proweniencja i chronologia są nieznane.

Największą osobliwością zespołu jest mur obronny, który otacza teren dawnego cmentarza przykościelnego narysem na rzucie nieregularnego ośmioboku. W narożach tego muru wzniesiono na przemian małe pięcioboczne bastioniki oraz baszty, z których największą jest dzwonnica, jeszcze po drugiej wojnie światowej pełniąca rolę wieży bramnej. Wszystkie umocnienia zbudowane są z łomów miejscowego piaskowca podolskiego, tu i ówdzie uzupełnionych cegłą. Zachowały się w nich klinowate i kluczowe otwory strzelnicze. Dwukondygnacyjną dzwonnicę (istnieje hipoteza, że pierwotnie miała trzy kondygnacje) wzniesiono na rzucie prostokąta; naroża masywnego budynku wspierają wydatne szkarpy. Nakryta jest niskim dachem namiotowym, który dzisiaj zwieńczony jest arkadkową wieżyczką z hełmem. Szczególnie interesujące jest górne pomieszczenie dzwonnicy, w którego ścianach widać rytmicznie rozmieszczone sklepione wnęki, a w narożu okap dawnego kominka. W ścianę wschodnią elewacji dzwonnicy wmurowano fragmenty płaskorzeźbionych kamiennych płyt (fryzów?) z dekoracją o charakterze roślinnym i zwierzęcym; traktowano je niekiedy jako relikty romańskiego kościoła, ale przypuszczenia te nie są niczym udokumentowane.

Do zespołu kościelnego należą również relikty dawnej zabudowy plebańskiej, zachowane po drugiej stronie drogi z Podola do Brzezia. Zachowała się między innymi wzniesiona u schyłku XVIII w. murowana plebania, na osi której zbudowano drewniany ganek.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu z proboszczem.

oprac. Aleksandra Ziółkowska, 24-11-2015 r.