Charakteryzujący się wysokim poziomem architektonicznym „Stary Zamek” w Płotach jest ponadto częścią osobliwego zespołu urbanistycznego z dwoma okazałymi rezydencjami szlacheckimi usytuowanymi obok siebie.

Historia

Początki jak i historia zamku i związanego z nim miasta Płoty są tajemnicze i pełne niejasności. Sprawę komplikuje dodatkowo fakt, iż w granicach dzisiejszego miasta Płoty zachowały się pozostałości dwóch średniowiecznych zamków oraz szesnastowiecznego zespołu dworskiego. Informacje w dzisiejszych publikacjach poświęconych historii miasta oraz zamku w Płotach są sprzeczne i pomijają wiele aspektów zagadnienia. Niniejsze opracowanie jest próbą logicznego uporządkowania dostępnych informacji. Według źródeł historycznych miasto Płoty (dawne Plathe, Plate, Plote, Platho, Platow) lokowane zostało w 1277 r. na prawie lubeckim przez legitymującego się słowiańskimi korzeniami rycerza Dobiesława z Otoka. Obok miasta usytuowany był w tym czasie zamek warowny. Kariera Dobiesława załamała się już ok. 1283 r. w związku z wojną pomorsko-brandenburską. W 1283 r. na mocy traktatu w Czworokole, władcy brandenburscy z dynastii askańskiej uzyskali prawo do „Castrum Plote dicti” i zostali upoważnieni do zniszczenia zamku jeśli książę pomorski Bogusław IV nie będzie chciał oddać zamku Ludwikowi Wedlowi.

Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że pozostałości obronnej budowli usytuowanej nad brzegiem Regi w północnej części dzisiejszego miasta są reliktem pierwszego zamku w Płotach wzniesionego jeszcze przez Dobiesława z Otoka. Założoną na planie prostokąta warownię składającą się z potężnych stromych wałów, w najnowszej literaturze określa się błednie grodem. W sąsiedztwie zamku rozwijało się miasto, lokowane przez rycerza Dobiesława w 1277 r. Według najstarszych publikacji zamek wraz z miastem został zniszczony w 1465 r. w wyniku ekspedycji karnej zorganizowanej przez mieszczan kołobrzeskich. Jako ciekawostkę można podać, iż obszar wcześniejszego miasta usytuowany w pobliżu zamku w północnej części zakola Regi, jeszcze w XVIII w. nazywano „starym miastem”. Zachowane były tam resztki murów pozostałych po dawnej zabudowie miejskiej. Jednak z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, iż warownia w zakolu Regi w północnej części miasta nie została nigdy ukończona lub funkcjonowała bardzo krótko. Zapewne została opuszczona tuż po 1283 r. wraz z upadkiem Dobiesława z Otoka, natomiast podczas najazdu kołobrzeżan zniszczono późniejszy zamek położony w południowej części miasta. Tłumaczyłoby to fakt, iż nie znaleziono pozostałości ceramiki na terenie dziedzińca zamkowego. Brak zamku w Płotach przez wiele dziesięcioleci po upadku Dobiesława z Otoka potwierdzałby również akt nadania praw lennych rycerzowi Heydebreckowi, wystawiony przez księcia Warcisława w 1320 r. W dokumencie tym wymienione zostało miasto Płoty oraz kościół, natomiast nie wspomniano o istnieniu zamku. Tak więc, zapewne to rycerz Henning Heydebreck, zwany w pewnym okresie de Plote (z Płot) musiał wznieść godną siebie siedzibę, która usytuowana została w południowej części dzisiejszego miasta. Obok zamku wybudowano kościół, wokół którego zaczęła się rozwijać osada wiejska, która po upadku starego miasta w 1465 r., przekształciła się w niewielkie miasteczko. Tezę tą potwierdzałby układ owej osady, pozbawionej pierwotnie rynku (powstał on dopiero w XVIII w).

Nie wiadomo dokładnie, kiedy wybudowano usytuowaną w południowej części miasta warownię zwaną obecnie „starym zamkiem”. Według części badaczy budowla powstała w czasach Dobiesława z Otoka i była później wielokrotnie rozbudowywana. Jednakże bardziej prawdopodobny wydaje się fakt, iż zamek w dzisiejszym miejscu wzniesiony został przez Henninga von Heydebrecka po 1320 r. Na początku warowania w Płotach był cztero- lub pięciokondygnacyjną obronną wieżą mieszkalną z majdanem otoczonym murami kurtynowymi. Zamek chroniły ponadto wały i fosa. W 1367 r. panami na zamku w Płotach byli Ostenowie. Na przestrzeni lat zamek ten wielokrotnie modernizowano. Według Kwileckiego po zniszczeniach dokonanych przez mieszczan kołobrzeskich w 1465 r., warownia została rozbudowana. Dawną wieżę mieszkalną przekształcono oraz powiększono o nowe skrzydło (obecnie korpus główny) od północnego wschodu. Podczas budowy nowego skrzydła wykorzystano częściowo stary mur kurtynowy. Nowe skrzydło posiadało wykusz od północnego wschodu. Mury przepruto strzelnicami kluczowymi oraz szczelinowymi, które zachowały się częściowo do dzisiaj. W piwnicach założono sklepienia kolebkowe. Wnętrze wykusza na II piętrze nakryto sklepieniem kryształowym. Według Radackiego zamek odbudowano po zniszczeniach w 1465 r. jednak nowe skrzydło północno-wschodnie wybudowano dopiero ok. 1540 r. W 1577 r. Weddig von Osten sprzedał Hermanowi von Blücher „nowy dom, lub zamek płotowski leżący na wale, zamknięty murem obwodowym, z budynkami na przedzamczu i z całym inwentarzem, oraz z połową miasteczka”. Na podstawie form architektonicznych można ustalić, iż ostatniej poważnej rozbudowy i modernizacji dokonano na pocz. XVII w. W tym czasie starą średniowieczną warownię gruntownie przebudowano na nowożytną rezydencje. Rozebrano i przekształcono mury czternastowiecznego zamku i dobudowano od północnego-zachodu nową trzypiętrową więżę z klatką schodową. Po przebudowie zamek składał się z dwupiętrowego korpusu głównego (dawnego skrzydła północno-wschodniego) z wieżą oraz niższego piętrowego skrzydła południowo-zachodniego w którym według niektórych badaczy miała znajdować się kaplica. Mury południowej części korpusu (skrzydła północno-wschodniego) oraz skrzydło południowo-zachodnie (kaplica) były reliktami czternastowiecznego zamku. Wykusz na północno-wschodniej ścianie przebudowano na ryzalit. Dobudowano dodatkowy ryzalit od strony południowo-wschodniej, w którym miały mieścić się latryny. W tym czasie przemurowano również okna w korpusie głównym (dawne skrzydło północno-wschodnie) i zamurowano strzelnice. Rezydencja otrzymała jednolity detal architektoniczny utrzymany w duchu późnego renesansu oraz manieryzmu. Okna ujęto profilowanymi opaskami. Parter wieży i ryzalitu północno-wschodniego wyodrębniono plastycznym boniowaniem, okna zwieńczono trójkątnymi naczółkami. Elewacje wieży zwieńczono wydatnym gzymsem wspartym na konsolkach. W tym czasie założono okazałą komnatę zwaną dzisiaj salą rycerską. Pomieszczenia na parterze i piętrze nakryto sklepieniami o skomplikowanej konstrukcji z plafonem pośrodku. Wnętrza wyposażono w kominki i ozdobną stolarkę drzwiową, natomiast ściany ozdobiono polichromią. Pod koniec XVII lub w pierwszej połowie XVIII w. wieżę nadbudowano o dodatkowe dwie kondygnacje. W tym czasie ryzalit północno-wschodni zwieńczono barokowym szczytem wklęsło-wypukłym. Na piątym piętrze w wieży założono tajemniczą komnatę o stosunkowo reprezentacyjnym charakterze z niszą ujętą pilastrami po bokach. Jako ciekawostkę należy dodać, iż pomieszczenie dostępne było jedynie z kondygnacji strychowej. Przeznaczenie komnaty nie zostało ustalone. Możliwe, że była ona miejscem zebrań jakieś tajnej organizacji, np. Różokrzyżowców, popularnej na obszarze dawnego państwa pruskiego. Możliwe ze pomieszczenie założone zostało po 1739 r. i związane jest z działalnością Matthiasa Konrada von Osten.

Po pertraktacjach w 1731 i 1739 r. Christian Ludwig von Blücher odsprzedał stary zamek z przynależnymi gruntami oraz częścią miasta tajnemu nadradcy finansowemu oraz prezydentowi naczelnemu Elektorskiej marchijskiej Kamery Finansów, Wojny i Domen Królewskich (Oberpräsident der Churmärschen Cammer) Matthiasowi Konradowi von Osten, który był wybitnym kolekcjonerem muzealiów zachodniopomorskich. W jego zbiorach znajdowały się między innymi liczne obrazy i grafiki z wizerunkami książąt oraz innych znanych Pomorzan, widoki miast, mapy, monety oraz eksponaty związane ze słowiańską przeszłością regionu. Matthias Konrad był nie tylko zbieraczem, ale również autorem licznych publikacji. Warto tu dodać, iż artykuł jego autorstwa o pomorskich mapach znajduje się w podstawowym źródle do historii Pomorza Zachodniego statystycznym opisie opracowanym przez Bruggemana.

Sporządzona w 1738 r. mapa miasta Płoty ukazuje nowożytną siedzibę rycerską otoczoną jeszcze wałami i fosą. Po stronie północno-wschodniej usytuowany był wjazd na dziedziniec zamkowy oraz most prowadzący przez fosę. Na przedpolu umocnień ziemnych po północnej stronie usytuowane było tzw. przedzamcze (Schlossfreiheit), tj. ogrodzony zespół budynków mieszkalnych i gospodarczych z główną bramą wjazdową. Po 1740 r. rozebrano skrzydło południowo-zachodnie. Po wojnie siedmioletniej zamek nie był zamieszały. Główna siedziba Ostenów usytuowana była w nieopodal położonym zespole dworskim zw. obecnie „Nowym Zamkiem”. W XIX w „Stary Zamek” przeznaczono na szkołę z internatem. Budowla spaliła się w 1860 r. Zabezpieczony przed dalszą destrukcją zamek pozostawał nieużytkowany do 1945 r. Ostatni z rodu Ostenów zmarł 17 marca 1895 roku. Najstarsza z jego córek Elizabeth wyszła za Philipa von Bismarcka (bratanka wielkiego kanclerza Ottona von Bismarck). Dobra w Płotach wraz z dwoma rezydencjami odziedziczył Karl Bernhard, syn Philipa Bismarcka. W 1906 roku otrzymał od cesarza Wilhelma II tytuł hrabiowski oraz przydomek do nazwiska, które brzmiało „von Bismarck-Osten”. W wyniku działań wojennych uszkodzony został narożnik północno-wschodni, który runął w 1957 r. W latach 1957-1965 r. odbudowano zamek i przeznaczono na Oddział Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Szczecinie. Z nieznanych bliżej względów wieżę zwieńczono nie istniejącym wcześniej szczytem wolutowym nawiązującym do architektury barokowej.

Opis

„Stary Zamek” w Płotach położony jest w południowej części miasta. W niedalekim sąsiedztwie średniowiecznej warowni znajduje się okazały zespół dworsko-pałacowy zwany „Nowym Zamkiem”. Rezydencja usytuowana jest na wzgórzu o stromych stokach, poniżej którego wije się koryto rzeki Regi. Wokół zamku zachowały się relikty wałów i fosy. Od południa do budynku przylega dziedziniec otoczony fragmentami dawnego muru kurtynowego.

Zamek wzniesiony jest formach późnorenesansowych i manierystycznych. Założony został na planie prostokąta z wieżą od południowego zachodu oraz dwoma niezbyt wydatnymi ryzalitami: od północnego-wschodu oraz południowego wschodu. Dwupiętrowy korpus główny nakryto dachem czterospadowym z kalenicą, wieżę - dachem dwuspadowym. Ryzality wieńczą dachy: trzyspadowy - od północnego-wschodu oraz dwuspadowy od południowego wschodu. Kamienne i ceglane mury zróżnicowane są pod względem konstrukcji oraz czasu powstania. Wszystkie elewacje zwieńczone są gzymsem koronującym. Wieżę pomiędzy trzecim i czwartym piętrem podzielono gzymsem wspartym na konsolkach. Ryzalit północno-wschodni dzielą gzymsy międzypiętrowe oraz podokienne. Elewacje wieży oraz ryzalitu północno-wschodniego ożywione głębokim boniowaniem na parterze, zwieńczone są ozdobnymi szczytami o formach barokowych (nad wieżą powojenna rekonstrukcja). Otwory okienne ujęto profilowanymi opaskami, a nadproża zwieńczono trójkątnymi naczółkami opartymi na półwałkach. Usytuowane w północno-wschodniej elewacji wieży wejście ma formę rozglifionego portalu zamkniętego łukiem pełnym opartym na niewielkich impostach. Otwór wejściowy ze zwornikiem w łuku, ujmują po bokach bonie stylizowane na ciosy kamienne. W licu murów pozostawiono odkrywki otworów strzeleckich oraz strzępia w postaci świadków.

Wnętrza budynku mają jednotraktowy układ z klatką schodową w wieży. Dodatkową komunikację pomiędzy piwnicą i parterem zapewniają schody jednobiegowe wymurowane w grubości północno-wschodniego muru zewnętrznego (tzw. Sala Rycerska). Pomieszczenia w piwnicy sklepiono kolebkowo. Reprezentacyjne sale na parterze i piętrze nakryto sklepieniami o skomplikowanej konstrukcji z plafonami po środku, izbę w ryzalicie północno-wschodnim - późnogotyckim sklepieniem kryształowym. Najbardziej reprezentacyjny charakter otrzymała duża komnata na parterze zwana dzisiaj „Salą Rycerską”. Sklepienia wsparto na kolumnie z kapitelem dekorowanym czterema głowami lwów. Sala wyposażona jest w okazały kominek architektoniczny z bogato opracowaną nastawą ujętą wolutami i zaakcentowaną okrągłą płyciną po środku. Pomieszczenie to zdobią ponadto bogate renesansowe drzwi, zrekonstruowane po wojnie. Z Salą Rycerską od południa sąsiaduje mniejsze pomieszczenie pełniące dawniej zapewne funkcje kuchni. Wyposażone jest ono w komin z okapem oraz metalowe haki na mięso przytwierdzone do sklepienia. Kondygnacja piętra podzielona jest na większą ilość mniejszych pomieszczeń. Komnata w narożu północnym wyposażona jest w manierystyczny kominek architektoniczny. W latach pięćdziesiątych XX w. zdobiły ją ponadto późnorenesansowe malowidła ścienne z pocz. XVII w. Fragmenty malatur zachowane były również w innych pomieszczeniach zamkowych na piętrze. Malowidła zniszczono podczas odbudowy. Na czwartym piętrze wieży znajduje się interesujące pomieszczenie z niszą ujętą pilastrami zwieńczonymi kapitelami toskańskimi z impostami.

Obiekt dostępny.

Oprac. Radosław Walkiewicz, 26.04.2015 r.