Kompleks przedstawia wysoką wartość dokumentacyjną ze względu na czytelność nawarstwień historycznych w zachowanej substancji zabytkowej. Zachowane fragmenty najstarszych reliktów gotyckiego zamku i kościoła są prezentowane jako element ekspozycji. Jako unikat wyróżnia się ocalały w murach Wieży Zegarowej relikt kamiennego palatium.

Historia

Zalety obronności Wzgórza Tumskiego o wysokości ok. 40 m. ponad doliną Wisły zadecydowały o ulokowaniu na jego szczycie w k. X w. grodu książęcego. Był on głównym ośrodkiem władzy na przyłączonym do państwa Piastów Mazowszu. Władysław I Herman w 1079 r. przeniósł stolicę państwa Piastów z Krakowa do Płocka, co przyczyniło się do rozwoju grodu. Zapewne w k. XI w. wybudowano kamienną wieżę mieszkalno-obronną - palatium. Drewniane opactwo benedyktynów pw. św. Wojciecha założono na terenie grodu w XII w. zapewne z fundacji Bolesława III Krzywoustego. Po śmierci władcy w 1138 r. Płock utracił funkcję stolicy państwa, pozostał siedzibą książąt mazowieckich i biskupa. W XIII w. gród tumski był wielokrotnie niszczony najazdami.

Pierwszy murowany zamek na wzgórzu wzniósł prawdopodobnie Bolesław II ok. 1290 roku. Postawił nowe mury obronne z rezydencją od strony Wisły. W l. 1351-70 Płock przeszedł we władanie króla Kazimierza III Wielkiego, który odrestaurował i ufortyfikował zamek, otoczył drugim murem z cegły z wieżami i fosą zalaną wodą. W końcu XV w. nadbudowano wieżę zamkową na romańskich fundamentach i przeniesiono do niej dzwony katedralne z zagrożonych zawaleniem dzwonnic. Po zamontowaniu zegara wieżę nazwano Zegarową. W 1532 r. po osunięciu się skarpy, cześć zamku runęła do Wisły. Rezydencję książąt przeniesiono do południowej części, reszta budowli od 1538 r. została własnością benedyktynów. Na zamku w l. 1538-45 wzniesiono gotycki kościół pw. św. Wojciecha, rozbudowany wraz z klasztorem w 1632 r. wg projektu Giovanniego Battisty Gisleniego. Zabudowania Wzgórza Tumskiego zostały ograbione i zniszczone w czasie wojen szwedzkich i wojny północnej. W 1781 r. benedyktyni opuścili Płock i przenieśli się do Pułtuska.

Za rządów pruskich, po 1803 r. rozebrano resztki murów obronnych zamku, a w l. 20. XIX w. teren wzgórza splantowano i uporządkowano. Z zamku gotyckiego pozostały jedynie Wieża Zegarowa, Baszta Szlachecka i fragment murów obronnych.

Po 1918 r. dawne opactwo z reliktami zamku wróciło do Kościoła. W l. 60-70. XX w. zespół dawnego opactwa przebadano i adaptowano na siedzibę Muzeum Mazowieckiego. Po remoncie kapitalnym w l. 2006-2008 w zespole dawnego opactwa umieszczono skarbiec Muzeum Diecezjalnego i Kurię Diecezjalną Płocką.

Opis

W sąsiedztwie bazyliki katedralnej po drugiej stronie ul. Tumskiej znajduje się zespół dawnego opactwa benedyktyńskiego z reliktami zamku książąt mazowieckich. Na planie nieregularnego czworoboku wokół wewnętrznego dziedzińca rozmieszczone są następujące elementy: dwie wieże zamkowe z poł. XIV w., wzniesione z cegły w wątku gotyckim, w pd.-zach. narożniku - Szlachecka i w pn.-wsch. - Zegarowa, fragment muru gotyckiego zamku, trzy nowożytne skrzydła klasztoru oraz skrzydło północne ukryte za murem kurtynowym (XX w.).

Wieża Szlachecka (Bramna, Wysoka), u podstawy jest czworoboczna, wyżej ośmioboczna z dachem wielospadowym, krytym dachówką. W dolnej kondygnacji sklepienie krzyżowe, w przyziemiu gotycki ostry łuk bramny.

Wieża Zegarowa jest czworoboczna, z cylindrycznymi wieżyczkami w wyższej kondygnacji, nakryta baniastym hełmem. W jej przyziemiu eksponowane są relikty romańskiej budowli.

Trzy skrzydła dawnego klasztoru (l. 40. XVI w., przebudowane: 1632 i 1850-64), ob. skarbiec Muzeum Diecezjalnego i Kuria Diecezjalna, to murowane budynki o rzutach wydłużonych prostokątów, trzykondygnacyjne, tynkowane z dachami dwuspadowymi krytymi dachówką. Mają elewacje dzielone gzymsami, z prostokątnymi otworami okiennymi i drzwiowymi. W skrzydle południowym zachowane są relikty kościoła pw. św. Wojciecha, czytelne na elewacjach zewnętrznych w formie szkarp oraz szczątkowych odkrywek, w partii dachu poprzez widoczną częściowo ścianę szczytową i różnicę w wysokości kalenicy oraz we wnętrzu sali drugiego piętra Muzeum, gdzie eksponowany jest zachodni arkadowy szczyt kościoła. Pozostała część skrzydła południowego zlokalizowana jest na wschód od dawnego kościoła i zamknięta od strony wschodniej dwuosiową ścianą szczytową z wejściem głównym do obiektu z zewnętrznego ganku. Skrzydło wschodnie jest dziewięcioosiowe, symetryczne, z przejazdem bramnym na osi. Skrzydło zachodnie dostawione do fragmentu muru gotyckiego, eksponowane jedynie od strony dziedzińca, podobnie północne skrzydło z XX wieku.

Zabytek dostępny z zewnątrz. Wnętrza po wykupieniu biletu wstępu do muzeum.

Oprac. Anna Dymek, Bartłomiej Modrzewski, OT NID w Warszawie, 14-06-2017 r.