1531-1534, na rzucie wcześniejszej romańskiej budowli. Była pierwszą i jednocześnie największą budowlą renesansową na północ od Alp. Wielka restauracja kościoła odbyła się w l. 1901-15, według projektu Stefana Szyllera. Bazylika katedralna prezentuje wartość wynikającą z kontynuacji zarówno w aspekcie chronologicznym, jak i funkcjonalnym.

W katedrze pochowani są dawni władcy Polski - książęta: Władysław I Herman (1043-1102) oraz jego syn Bolesław III Krzywousty (1086-1138). To za ich panowania Płock pełnił rolę stolicy państwa. Spoczywają tutaj także szczątki książąt mazowieckich. Uważa się, że w bazylice znajduje się największa nekropolia Piastów polskich.

Historia

Pierwszy kościół katedralny na płockim Wzgórzu Tumskim powstał w 2. poł. XI w. z fundacji Bolesława Śmiałego w związku z ustanowieniem biskupstwa. Niewiele o nim wiadomo poza tym, że Władysław I Herman został tu pochowany w 1102 r., a świątynia została zniszczona prawdopodobnie najazdem Pomorzan ok. 1126 r. i rozebrana. Budowa drugiej katedry została podjęta przez bp. Aleksandra z Malonne. Powstała wówczas okazała romańska budowla, która została konsekrowana w 1144 roku. Otrzymała kształt trójnawowej bazyliki romańskiej z transeptem i półkoliście zamkniętym prezbiterium. Była wówczas największą katedrą romańską na ziemiach polskich. W Magdeburgu w l. 1152-4 odlane zostały z brązu drzwi do katedry, tzw. Drzwi Płockie, których los nie jest do końca znany. Z pewnością wiadomo tylko tyle, że już w 1. poł. XV w. Drzwi znajdowały się w soborze św. Zofii w Nowogrodzie Wielkim (Rosja). Kres istnienia romańskiej świątyni przyniósł pożar z 1530 roku.

Renesansowa katedra została wzniesiona w l. 1531-1534 z inicjatywy bp. Andrzeja Krzyckiego, który sprowadził do Płocka trzech włoskich artystów: Bernardina Zanobiego de Gianotis, Giovanniego Ciniego i Filipa z Fiesole. Architekci wykorzystali granitowe ciosy odzyskane z rozbiórki katedry romańskiej i wznieśli w jej miejscu nową budowlę - trójnawową bazylikę z transeptem i prezbiterium zamkniętym półkoliście (układ treflowy) oraz ośmioboczną kopułą osadzoną na przecięciu naw. Kolejną fazą budowy renesansowej katedry kierował w l. 1556-63 Jan Baptysta Wenecjanin. Architekt wydłużył prezbiterium i dobudował zachodnią dwuwieżową fasadę. Przez wieki wnętrze świątyni stopniowo zapełniało się licznymi marmurowymi nagrobkami i ołtarzami utrzymanymi w stylu manierystycznym i barokowym. Stan kościoła jednak systematycznie się pogarszał. Fasadę przekształcono w stylu klasycyzmu w k. XVIII w. dostawiając do niej wielki kolumnowy poryk, który spinał mury wież fasady.

Dopiero jednak powołana w 1900 r. komisja architektoniczna jednoznacznie zaleciła generalną przebudowę katedry. Przeprowadzono ją wg projektu Stefana Szyllera w czasie sprawowania posługi przez bp. Jerzego Szembeka w l. 1901-15. Głównym zamysłem architekta było przywrócenie świątyni charakteru renesansowego. W związku z tym skuto zewnętrzne tynki, zburzono klasycystyczną fasadę, rozebrano sklepienia, kopułę oraz znaczne partie wież i murów obwodowych. Wzniesiono nowy chór i zakrystię. Zadbano także o nowe wyposażenie jak ołtarze, tron biskupi, stalle, ławki i ambonę. Z dawnego wystroju ocalały renesansowe i barokowe kamienne nagrobki i epitafia, a także para kamiennych siedemnastowiecznych ołtarzy bocznych - Matki Bożej Mazowieckiej i Ukrzyżowania. Równocześnie z renowacją architektoniczną przystąpiono do pracy nad polichromią, której wykonanie powierzono Władysławowi Drapiewskiemu.

Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 r., część bazyliki, w tym jedna z jej kaplic, uległa zniszczeniu w wyniku niemieckiego nalotu. Po koniecznych naprawach w 1946 r. katedrę ponownie oddano do użytku. Ostatnia zmiana architektoniczna świątyni miała miejsce w 2003 r., gdy przebudowano prezbiterium.

Opis

Katedra to orientowana trójnawowa bazylika transeptowa z dwuwieżową fasadą od frontu i wydłużonym prezbiterium, półkoliście zamkniętym, ujętym po bokach prostokątnymi, piętrowymi pomieszczeniami zakrystii, skarbca i kapitularza. Świątynia ma dachy dwuspadowe, pokryte blachą miedzianą z umieszczoną na skrzyżowaniu naw kopułą z latarnią. Fasada katedry jest rekonstrukcją elewacji renesansowej z arkadowymi szczytami i ozdobiona została m.in. czterema herbami biskupów w szczycie - inicjatorów przebudowy katedry oraz brązową płaskorzeźbą w portalu przedstawiającą scenę ofiarowania świątyni Matce Bożej Mazowieckiej (1902).

We wnętrzu bazyliki nawy mają sklepienia krzyżowe, wsparte naprzemiennym systemem podpór (kolumn i filarów), a prezbiterium kolebkowe. Ramiona transeptu zamykają półkoliste kaplice: Najświętszego Sakramentu od północy i św. Zygmunta od południa. W dolnych kondygnacjach wież znajdują się kaplice - od południa św. Rodziny (Sierpskich) i tzw. Królewska od północy. Portal wewnętrzny od 1982 r. zdobi odlana z brązu wierna kopia romańskich, tzw. Drzwi Płockich - oryginał znajduje się w soborze św. Zofii w Nowogrodzie Wielkim w Rosji.

Wnętrze katedry zostało zaprojektowane na początku XX w. przez Stefana Szyllera. Są to m.in.: neorenesansowy ołtarz, stalle i tron biskupi w prezbiterium a także ambona i organy. Ściany zostały ozdobione polichromią w duchu neorenesansowej tradycji Nazareńczyków przez Władysława Drapiewskiego. W nawach są to sceny nowotestamentowe, panorama Płocka oraz wizerunki osób zasłużonych dla miasta. W prezbiterium zaś znajdują się przedstawienia Matki Bożej, 28 postaci świętych i błogosławionych oraz scena „Odnalezienia Chrystusa w świątyni”, gdzie wśród słuchaczy dwunastoletniego Chrystusa można rozpoznać polskich uczonych okresu pozytywistycznego m.in.: Aleksandra Świętochowskiego i Władysława Smoleńskiego.

W podziemiach przylegającej do północnej nawy tzw. kaplicy Królewskiej znajdują się szczątki władców Polski. Są to Władysław I Herman i jego syn, Bolesław III Krzywousty, a także książęta mazowieccy grzebani w kościele od XII do XV wieku. W centralnym miejscu kaplicy znajduje się bogaty w symbolikę narodową, klasycystyczny sarkofag z czarnego marmuru projektu Zygmunta Vogla z 1825 roku.

Pomiędzy kruchtą a nawą główną znajduje się kopia dwuskrzydłowych drzwi romańskich, tzw. Płockich (1981). Oryginalne Drzwi Płockie są starsze od Drzwi Gnieźnieńskich i należą do jednych z najlepszych dzieł tego typu w dwunastowiecznej Europie ze względu na prezentowany rysunek kwater, tematykę (Credo Apostolorum) i kunszt wykonania. Ponadto przedstawiają wybitną wartość naukową związaną z przeobrażeniami sztuki europejskiej, a swoją skalą i wyjątkowością poświadczają rangę płockiej katedry w XII wieku.

W nawie północnej znajdują się ołtarze: św. Stanisława Szczepanowskiego, Serca Jezusowego oraz Matki Bożej Mazowieckiej. W nawie południowej zaś są to ołtarze: Jezusa Ukrzyżowanego, św. Stanisława Kostki oraz św. Teresy od Dzieciątka Jezus.

Z pierwotnego wyposażenia katedry ocalał zespół wyjątkowych kamiennych nagrobków i epitafiów, reprezentujących najwyższy poziom sztuki sepulkralnej późnego renesansu i baroku. Na uwagę zasługują nagrobki, m.in.: bp. Jana Cieleckiego (XVII w.), wojewody płockiego Stanisława Krasińskiego (XVII w.) oraz pomnik bp. płockiego Piotra Dunin-Wolskiego (k. XVI w.).

Obiekt ogólnodostępny.

Oprac. Bartłomiej Modrzewski, OT NID w Warszawie, 27-06-2017 r.