Historia

Cmentarz żydowski przy ulicach Spacerowej i Krętej powstał ok. 1792 r. Był drugim cmentarzem żydowskim w Piotrkowie Trybunalskim. Pierwszy powstał przy synagodze (pomiędzy obecnymi ulicami Wojska Polskiego i Zamkową) na mocy przywileju króla Jana III Sobieskiego, nadanego w Jarosławiu w dniu 16 marca 1679 r., zezwalającemu Żydom na osiedlenie się w Wielkiej Wsi i przedmieściu Podzamcze oraz urządzenie synagogi i cmentarza.

Pod koniec XVIII w. powierzchnia cmentarza była już w całości wykorzystana. Wtedy zdecydowano o otwarciu nowego terenu grzebalnego. Powstał on poza miastem, na tzw. Zagórkach (ob. przy skrzyżowaniu ul. Spacerowej i Krętej).

Najstarsza część grzebalna jest położona na północ od alei głównej, na niewielkim wypiętrzeniu. Zachowany zespół nagrobków obejmuje stele z piaskowca, datowane na ostatnią dekadę XVIII wieku. 

W zachodniej części cmentarza, w pobliżu budynku grabarza, pochowani są miejscowi cadycy:

• Chaim Dawid Bernard syn Isachara Bera z Działoszyna, zmarły 4 lutego 1858 r., cadyk i lekarz, uczeń Jakowa Icchaka Horowica "Widzącego z Lublina" i Dawida Biedermana z Lelowa, 
• Meir Menachem Finkler, zmarły w I ćw. XX w., cadyk z dynastii radoszyckiej, 
• Isachar Dow Ber ha-Kohen syn Awrahama Cwi Tornheim z Wolborza, zmarły w dn. 8 października 1877 r., cadyk, uczeń Urie ze Strzelisk, Isachara Dowa z Radoszyc i Eliezera Hofsteina z Kozienic, 
• Menachem Mosze Waltfried, cadyk z Rozprzy. 

Podczas I wojny światowej na skraju cmentarza utworzono kwaterę żołnierzy poległych w latach 1914-1915. Pochowano w niej m.in. Jeno Kertesza. 

Na cmentarzu znajdują się zbiorowe, oznakowane groby osób rozstrzelanych przez Niemców 21 kwietnia 1943 roku. 

Po 1945 r. na cmentarz przenoszono szczątki osób zamordowanych i pogrzebanych na terenie miasta i w jego okolicach. W okresie drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu cmentarz uległ częściowej dewastacji. 

W latach PRL, w ceglanym murze przy bramie, umieszczone zostały tablice z brązu, upamiętniające kaźń narodu żydowskiego, a w masowych mogiłach pochowano ofiary nazizmu: w jednej spoczęły szczątki zabitych na cmentarzu, a w drugiej – ekshumowanych z Lesie Rakowskim. Odrestaurowano też trzy ohele cadyków oraz odsłonięto tablice upamiętniające postacie ważne dla żydowskiej społeczności Piotrkowa (cadyka Chaima Dawida Bernarda, ostatniego rabina Piotrkowa, Mosze Chaima Laua, i twórcy wielu tutejszych macew, Arona Horowicza). Z nagrobków odzyskanych przy remoncie dróg utworzone zostało lapidarium. Odnalezione płyty umieszczono wzdłuż południowego muru. W ostatnich latach na cmentarzu przeprowadzano prace renowacyjne.

Administracyjnie piotrkowski cmentarz żydowski należy do łódzkiej gminy wyznaniowej. Jest to jeden z około 20 czynnych cmentarzy żydowskich w Polsce. Od 1945 r. pochowano na nim nie mniej niż 17 osób.

Opis

Cmentarz jest położony w obrębie działki o nieregularnym kształcie, od zachodu i północy ograniczonej ul. Spacerową i ul. Krętą, z pozostałych stron przylega do posesji prywatnych. Jego powierzchni to około 3,5 ha. W zachodnim narożniku znajduje się brama wejściowa oraz wydzielone podwórze z parterowym budynkiem, dawnego domu grabarza. Obecnie mieszka w nim dozorczyni cmentarza. Cmentarz jest otoczony murem z cegły.

Zachodnia część cmentarza to miejsce pochówku cadyków i osób zasłużonych dla społeczności. Przez cmentarz, na osi wschód-zachód, prowadzi aleja główna. Po obu jej strona kwatery z pomnikami z piaskowca, zdobionymi reliefami, z symbolami religijnymi. W części północnej, na niewielkim wzniesieniu znajduje się najstarsza część cmentarza. Układ nagrobków na tym polu jest nieregularny. Po południowej stronie alei, nagrobki rozmieszczone są w ramach regularnie rozplanowanych kwater. Wszystkie skierowane na wschód. 

Na terenie cmentarza zachował się starodrzew kasztanowców. Aleja wzdłuż południowego ogrodzenia oraz aleja na osi wschód zachód.

Obiekt jest udostępniany od poniedziałku do czwartku w godz. 09.00-16.00, w piątek w godz. 09.00-15.00, w niedzielę w godz. 09.00-16.00. W sobotę oraz święta żydowskie cmentarz jest zamknięty. Klucze do bramy udostępnia p. dozorczyni. 

Oprac. Agnieszka Lorenc-Karczewska, OT NID w Łodzi, 17.04.2020 r.