Różnice te są pochodną tego, iż zakonnicy nie wznieśli całego zespołu klasztornego od fundamentów zgodnie z własnymi regułami budowlanymi, ale musieli w swych pracach projektowych zaadaptować ofiarowaną w 1683 r. okazałą wczesnobarokową dwuwieżową kolegiatę z parą bocznych kopułowych kaplic. Pomimo wprowadzonych zmian bywa ona zaliczana do grona najważniejszych małopolskich świątyń wzniesionych w 1 poł. XVII wieku. Podobnie godnym odnotowania jest fakt, iż jej późnobarokowe wyposażenie stanowi wręcz wzorcowy przykład ścisłej realizacji reformackich przepisów budowlanych dotyczących programu ikonograficznego i estetycznego.

Historia

Pierwszy kościół pw. NMP w tym miejscu miał rzekomo rozpocząć budować w 1577 r. bp krakowski Piotr Myszkowski. Ustalenia te nie korespondują z faktami, bowiem zakupił on Pińczów w 1586 r. od kalwinistów Jana i Andrzeja Oleśnickich, którzy z powodów religijnych na pewno nie wznieśli by świątyni katolickiej. Wydaje się zatem, iż ww. prace najwcześniej rozpoczęto ok. 1587 roku. W 1592 r. na otaczającym budowlę terenie Zygmunt Myszkowski (późniejszy marszałek wielki koronny) lokował przy Pińczowie nowe miasto- Mirów. Dla podniesienia jego prestiżu w 1608 r. sprowadził reformatów, którzy na istniejących fundamentach wystawili drewnianą kaplicę. Zakonnicy ci stali się źródłem niepokojów, dlatego w 1610 r. nuncjusz Franceso Simonetta nakazał im opuszczenie Polski. Po 1621 r. Jan Ferdynand Myszkowski (zm. 1647) dokończył budowę okazałej dwuwieżowej świątyni, ale prace nad jej wystrojem miały trwać, aż do poł. lat 60. XVII wieku. Planował on powołać przy niej kolegiatę, z czego po protestach pińczowskich paulinów w 1640 r. zrezygnował. Najpewniej on również umieścił w kościele obraz Matki Bożej, zw. Mirowską, który bardzo szybko zasłynął łaskami, dlatego w 1647 r. powołano przy nim prebendę. Kult ten rozwija się na tyle dynamicznie, iż postanowiono osadzić przy kościele zakonników. W 1683 r. z fundacji Stanisława Kazimierza Myszkowskiego objęli go reformaci (pełnoprawnym klasztorem tego zgromadzenia pińczowska placówka została w 1689 r.). W 1684 r. z ich inicjatywy obniżono wieżę, ograniczono dekorację wnętrza i szczytów fasady, po to aby dostosować budowlę do wymogów swej ascetycznej reguły. Tegoż roku, po śmierci fundatora, jego brat Józef Władysław Myszkowski na pozyskanym od mieszczan terenie wzniósł tymczasowy drewniany klasztor, a także sfinansował plany zabudowań murowanych. Te rozpoczęto wznosić w 1685 r. z fundacji małżeństwa Stefana i Teresy z Myszkowskich Bidzińskich. Ich budowa trwała długo (z powodu błędów konstrukcyjnych muratora rodem z Węgier), bowiem ukończona została w 1706 roku. Według o. Adama Błachuta, w latach 1696-99 i 1702-3 prowadził ją o. Modest Słostowski. W trakcie tych prac w 1688 r. konsekrowano kościół, a w 1701 r. dobudowano do jego fasady kruchtę. W 1738 r. uszkodził go pożar, a w latach 1738-40 wystawiono wokół niego kapliczki z Drogą Krzyżową. W latach 1748-54 krakowscy artyści- rzeźbiarz Michał Dobkowski i stolarz Michał Miśkiewicz wykonali do świątyni nowe boczne ołtarze, ambonę, konfesjonały i ławki, a ok. 1752 r. Mikołaj Janowski namalował część obrazów ołtarzowych. W 1756 r. całe założenie otoczono murem, co nie zapobiegło uszkodzeniu go w trakcie pożaru miasta 1758 roku. W kolejnych dziesięcioleciach było doraźnie remontowane, a w kościele, poza budową organów w 1831 r. przez Franciszka Szefflera, niewiele przekształcono. Stan ten trwał do 1864 r., kiedy władze zamieniły klasztor na etatowy i umieściły w nim dom poprawy dla księży. Po tym wydarzeniu odnowiono kościół w 1882 roku. W 1908 r. cześć clastrum władze Pińczowa zaadaptowały na szpital. W 1910 r. umarł ostatni reformacki zakonnik, a 1911 r. świątynię objęli księża diecezjalni. Na przeł. 1914/5 założenie to zostało uszkodzone na skutek działań wojennych. Po 1918 r. świątynię odbudował ks. Karol Wójcik. Reformaci ponownie sprowadzeni zostali do Pińczowa w 1928 r., ale objęli oni tylko część klasztoru (w drugiej był szpital). Po 1933 r odnowili należące do nich zabudowania i kościół. W latach 1962-66 wyremontowano część szpitalną klasztoru i ogrodzenie ze Stacjami Drogi Krzyżowej. W latach 1980-85 miał miejsce generalny remont świątyni, przy której w 1990 r. utworzono parafię. W 1992 r. obraz Matki Bożej Mirowskiej koronowano koronami papieskimi. W latach 1992-1994 wykonano w kościele i klasztorze gruntowne prace budowlano-konserwatorskie, a w latach 1997-2000 odrestaurowano część obrazów ołtarzowych i organy. W 2003 r. usunięto z klasztoru szpital i od tego momentu do dziś zakonnicy prowadzą systematyczne prace konserwatorskie przy zespole i jego wyposażeniu (vide restauracja kopuł dwóch kaplic w 2010 r.

Opis

Zespół klasztorny Franciszkanów-Reformatów zajmuje rozległą wieloboczną działkę, otoczoną murem, położoną przy ul. Batalionów Chłopskich, na terenie d. miasta Mirów (obecnie część Pińczowa). Składa się on z wczesnobarokowego kościoła par. pw. Nawiedzenia NMP (sanktuarium Matki Boskiej Mirowskiej), dostawionego do niego od pd. barokowego klasztoru z wirydarzem i krużganka ujmującego dzieciniec, znajdujący się przed fasadą świątyni.

Orientowana, monumentalna świątynia ma plan krzyża łacińskiego, który tworzą pięcioprzęsłowa nawa i jednoprzęsłowe prezbiterium, zakończone apsydą (w niej chór zakonny wydzielony ołtarzem) i para bocznych kwadratowych kaplic kopułowych (pn.- pw. św. Jana Nepomucena, a pd.- pw. Pana Jezusa). Do pn. ściany prezbiterium dostawiony jest niski prostokątny skarbczyk. Przy jej fasadzie, po bokach znajdują się kwadratowe przyziemia dawnych wież, ujmujące przedsionek z chórem na piętrze, a na osi niska prostokątna kruchta. Kościół wymurowano z wapienia pińczowskiego, obustronnie wytynkowano i nakryto dachem dwuspadowym (nad nawą z wieżową sygnaturką), a kaplice przykryto kopułami z dekoracyjnymi latarniami i barokowymi figurami świętych (pn. - św. Stanisława, a pd. św. Mateusza ?). Jego elewacje są skromne, akcentowane skarpami i barokową kamieniarką okienną. Na ich tle wyróżnia się wczesnobarokowa, dwukondygnacyjna fasada podzielona pilastrami na trzy segmenty (którą wieńczy dwuczęściowy dekoracyjny szczyt), ujęta bocznymi spływami wolutowymi i trójkątnym naczółkiem. Jej oś środkową podkreśla manierystyczna kamieniarka i barokowe figury Maryi i Jezusa z 2 ćw. XVII w. (wyk. nieustalony warsztat z Pińczowa). Wnętrze świątyni nakryto sklepieniami: kolebkowym z lunetami (nad nawą i prezbiterium z geometryczną dekoracją stiukową z lat 40. XVII w.), kolebkowo-krzyżowym i kopułami na pendentywach z latarnią (nad kaplicami z dekoracją stiukową z lat 40. XVII w.). Ściany nawy i prezbiterium podzielono jońskimi pilastrami podtrzymującymi wyłamane nad nimi belkowanie z fryzem dekorowanym stiukowymi kartuszami z herbem Jastrzębiec z lat 40. XVII. Wśród jednolitego wyposażenia godnymi uwagi są m.in.: barokowy ołtarz gł. z bocznymi bramkami z przeł. XVII/XVII w. (z tabernakulum z 1703 r., krucyfiksem aut. br. Urbana Kitowicza i obrazami z k. XVII), zespół późnobarokowych ołtarzy bocznych (z obrazami pocz. XVII w.-XX w., w tym aut. Mikołaja Janowskiego z ok. 1752 r.), konfesjonały, ławki i ambona z lat 1748-1752 (wszystko aut. Michał Dobkowski, Michał Miśkiewicz z warsztatem), cudowny obraz Matki Bożej zw. Mirowską z 2 ćw. XVII w. (w ołtarzu przytęczowym) i zespół „marmurowych” płyt epitafijnych 4 ćw. XVIII-XX wieku.

Czworoboczny, piętrowy klasztor to budowla podpiwniczona z prostokątnym wirydarzem po środku. Nie przylega on w całości do kościoła i łączy się z nim jedynie bocznymi ryzalitami, znajdującymi się na przedłużeniach skrzydła wsch. i zachodniego. Układ pomieszczeń na obu piętrach ma półtoratraktowy, poza pn. skrzydłem mieszczącym wyłącznie krużganek. Wystawiono go z wapienia pińczowskiego, obustronnie wytynkowano i nakryto dachem czterospadowym. Wnętrza budynku nakryto w znacznej części sklepieniem krzyżowo-kolebkowym. Godnym uwagi elementem jego wystroju jest kamienny portal z lat 40. XVII w. (w wejściu z przedsionka na krużganek), a wśród wyposażenia zwraca uwagę liczna grupa zabytkowych obrazów i rzeźb z XVII-XX w. (w tym krucyfiks wyk. br. Urbana Kitowicza).

Mur opasający zespół jest kamienny, nietynkowany, przepruty otworami z kamiennymi bramkami. W jego zach. części, ujmującej dziedziniec przed kościołem, znajduje się krużganek ze stacjami Drogi Krzyżowej, na którego osi umieszczono bramkę, zwieńczoną figurą św. Jana Nepomucena z 1 poł. XVIII wieku.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 19-04-2017 r.