Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół pałacowo-parkowy - Zabytek.pl

zespół pałacowo-parkowy


pałac XVII - XIX Pilica

Adres
Pilica, Zamkowa 1

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. zawierciański, gm. Pilica - miasto

Zespół pałacowo-parkowy w Pilicy to jeden z najciekawszych zabytków Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.

Pomimo złej kondycji budynku, w dobrym stanie zachowały się detale urozmaicające elewacje i rzeźby, takie jak sfinksy. Wnętrze obiektu ozdabiają malowidła ścienne dostarczające informacji o kolejnych właścicielach tej budowli.

Historia

Jedna z hipotez dotyczących historii pałacu mówi o istniejącej w XIV w. w jego miejscu obronnej siedzibie rodu Toporczyków, potem Pileckich. W 1569 r. majątek przejęli Padniewscy herbu Nowina. Około 1610 r. kasztelan oświęcimski- Wojciech Padniewski wybudował tutaj rezydencję, dla której opuścił pobliski Zamek w Smoleniu. Kolejnym właścicielem pałacu, po wygaśnięciu rodu Padniewskich, był Jerzy Zbaraski, który dokończył budowę. Powstała wówczas rezydencja w stylu włoskim z arkadowym portykiem oraz układem potężnych kolumn wzmacniających całą jej konstrukcję. Następnym właścicielem zamku został Konstanty Wiśniowiecki, którego córka Helena w 1636 r. wniosła w posagu zamek Stanisławowi Warszyckiemu z Dankowa. Prawdopodobnie to on był inicjatorem rozbudowy pałacu. W 1651 r. wzniósł potężne fortyfikacje otaczające zamek, m.in sześć murowanych bastionów z kazamatami, połączonych murami kurtynowymi i otoczonych fosą o szerokości 20 metrów. Wówczas, dzięki tym umocnieniom, zyskał on miano nowoczesnej twierdzy. Jednakże nawet tak twórcze fortyfikacje nie zdołały uchronić pałacu przed wojskami szwedzkimi, które podczas potopu w 1655 r. zajęły zespół zamkowy. W 1731 r., ostatnia z rodu Warszyckich - Emerencjanna Pociejowa sprzedała zamek Marii z WesslówSobieskiej, wdowie po królewiczu Konstantym Sobieskim. Dzięki niej pałac uzyskał barokową sylwetkę. W roku 1753 właścicielka przekazała Pilicę swemu bratankowi Teodorowi Wesslowi, a sama wstąpiła do klasztoru Sakramentek w Warszawie. W 1852 r. pałac kupił Krystyn August Moes, który rozpoczął jego remont. Odbudował zniszczony dach i sufity oraz zmienił całkowicie jego wystrój wewnętrzny. Niestety prace te zostały zniweczone przez pożar, który strawił pałac. W 1874 r. ruinę kupił słynny przemysłowiec Leon Epsteini wyremontował go w stylu neorenesansowym. Zmienił on także otoczenie pałacu poprzez uzupełnienie fortyfikacji okładziną z cegły i wybudowanie na jej narożnikach wieżyczek w stylu neogotyckim. Wjazd do zamku uświetniony został bramą wjazdową. Także zaniedbany park i sad owocowy zyskały nowy blask. Teren pałacowy wzbogaciły okazałe oranżerie. W 1880 r. Epsteinowie opuścili Pilicę i przenieśli się do Krakowa. Do 1887 r. majątkiem kierowali zarządcy, po czym zapadła decyzja o sprzedaży zespołu zamkowego. W 1908 r. pałac i okoliczne majątki wykupił inżynier Kazimierz Arkuszewski, którego potomkowie byli właścicielami zamku do1945roku. Od końca 1942 do wiosny 1944 r. na zamku stacjonował pluton zmotoryzowanej żandarmerii - Gendarmerie Mot-Zug 63 pod dowództwem lejtnanta von Kreske. W tym czasie pod murami pałacu rozstrzelano ok. 80 Polaków i ok. 70 Żydów. W 1945 r. odebrano majątek Arkuszewskim. Pałac przeznaczono na dom dziecka dla dziewcząt, a w latach 80. XX w. na zakład poprawczy dla młodzieży. W latach 1960-1962 poddano częściowej konserwacji wnętrza pałacowe. W maju 1989 r. zespół pałacowy zyskał nowego właściciela. Barbara Piasecka Johnson wykupiła go od Skarbu Państwa. Nowa pani domu planowała przeznaczyć go na swoją rezydencję wzbogaconą galerią malarstwa, która miała być udostępniona zwiedzającym. Niestety remonty wstrzymano wraz z pojawieniem się roszczeń potomków dawnych właścicieli - Arkuszewskich. Wówczas rozpoczął się proces sądowy trwający po dziś dzień.

Opis

Zabytkowy park, bastionowe fortyfikacje, pałac oraz oficyny tworzą kompleks pałacowo-parkowy. Zlokalizowany jest on od pd.-zach. strony miasta, na wzgórzu opadającym szerokim cyplem ku dolinie Pilicy. Obecnie Zamek w Pilicy ma kształt klasycystycznego pałacu otoczonego potężnymi fortyfikacjami bastionowymi. Niestety jest mocno zdewastowany. Po jego lewej stronie zlokalizowano wozownię a po przeciwnej oficyny dworskie, aktualnie zamienione na kamienicę mieszkalną. W podobnym stanie znajdują się kordegardy przy bramie, jedna z nich jest całkowicie zdewastowana, a druga zamieszkiwana.

Imponujący budynek pałacu właściwego to budowla o charakterze włoskiej willi z arkadowym portykiem i największym w Polsce kolumnowym wnętrzem pałacowym. Jest piętrowy, złożony z czterech skrzydeł okalających dziedziniec. Wejścia pałacu strzegą dwa sfinksy. W czasach świetności wnętrze składało się z 40 izb. Podłogi pokrywała wielobarwna, marmurowa posadzka. Na pierwszym piętrze znajdowała się sala rycerska, inaczej zwana balową bądź lustrzaną. Nazwę swą zawdzięczała sześciu czteroczęściowym lustrom zdobiącym jej wnętrze. Salę reprezentacyjną z wyjściem na taras zdobiła bogata sztukateria i podłoga z dębowych tafli intarsjowanych czarnym dębem. Była ona również bogato udekorowana portretami: rycerza Ottona z Pilicy, jego córki Elżbiety Granowskiej - żony króla Władysława Jagiełły, kasztelana krakowskiego Stanisława Warszyckiego, Mikołaja Padniewskiego, Marii Józefy z Wesslów Sobieskiej oraz królewicza Konstantego Sobieskiego herbu Janina. Jej marmurowe kominki zdobione herbami ocieplały wystrój. Na ścianach wisiało 5 stiukowych medalionów i tyle samo herbów. Obecnie na sklepieniu widać tylko ślady po dawnym plafonie oraz dwie płaskorzeźby -popiersia słynnego kasztelana Warszyckiego w zbroi i z herbem w otoczeniu sztandarów. Główna bryła pałacu pochodzi z czasów budowy prowadzonej w l. 1602-1630 przez Wojciecha i Stanisława Padniewskich oraz Jerzego Zbaraskiego. Natomiast taras widokowy, kolumnady i zdobienia ścian to efekt przebudowy z l. 1731-1751 przeprowadzonej z inicjatywy Marii Sobieskiej.

Niewątpliwą ozdobą zespołu był dziesięciohektarowy park założony na wzór francuski w XVIII w. przez Marię z Wesslów Sobieską. Pozostałością po nim jest wiele starych drzew rosnących w parku przypałacowym m.in.: jawory, modrzewie, jesiony, graby, wiązy, tuje, buk zwisający, magnolie pośrednie, iglicznie trójcierniowe, jodły kalifornijskie oraz klony. Jest on pomnikiem przyrody jako zabytek sztuki ogrodniczej (nr 203-1932).Niestety zanim został objęty ochroną najdorodniejsze i najszlachetniejsze drzewa zostały wycięte dla celów gospodarczych. Także sam park otaczający pałac zwraca uwagę jako piękny przykład sztuki ogrodniczej. W 1949 r. został uznany za zabytek przyrody. Można podziwiać w nim m.in. lipę królowej Elżbiety (żony Władysława Jagiełły) o 6-metrowym obwodzie pnia.

Fortyfikacje wzniesiono na planie prostokąta o wymiarach 300 x 170 metrów. W narożach umieszczono cztery bastiony uzupełnione o bastiony na dłuższych bokach, które podobnie jak kurtynowe wały ziemne oblicowano kamiennym murem. Ponadto w bastionach istniały sklepione lochy. Dodatkowo fortyfikację otaczała fosa napełniana wodą sprowadzaną rurociągami z Podzamcza lub Ogrodzieńca. Jej ślady są widoczne do dziś od pn. i zach. strony założenia, szczególnie w okolicy pierwotnej bramy wjazdowej. Obecny wygląd fortyfikacji, z okładziną z cegły i eklektycznymi wieżyczkami na narożach bastionów, należy przypisać Leonowi Epsteinowi, który dokonał takiego urozmaicenia fortyfikacji w 1876 roku. Południowo-wschodnia kurtyna oraz obydwa wsch. bastiony zlikwidowano w XVIII w. w związku z założeniem parku przypałacowego. Ocalałe do dziś bastiony znajdują się częściowo na terenie silnie zadrzewionym, te najlepiej widoczne zachowane są na odkrytym odcinku północno-zachodnim. Tutaj w pobliżu bramy znajduje się tablica, upamiętniająca miejsce masowych egzekucji dokonywanych przez hitlerowców w latach 1940-1944 na Polakach i Żydach. Nieopodal, w fosie widoczny jest kopiec powstańczy z krzyżem, usypany ku czci nieznanych z nazwiska powstańców styczniowych, których ciała (wg ustnego przekazu) złożono w tym miejscu.

Dostęp do obiektu ograniczony. Budynki dostępne z zewnątrz.

Oprac. Aleksandra Bednarska, OT NID w Katowicach, 24-11-2015 r.