zespołu klasztornego przeznaczonego dla zakonu franciszkańskiego. Pomimo wprowadzonych w XIX w. przekształceń związanych z odbudową po pożarze, stanowi dość dobrze zachowany przykład typowego pod względem rozplanowania funkcjonalnego i bryły założenia klasztornego.

Historia

Zespół klasztorny reformatów został wzniesiony w latach 1743-1746 z fundacji Marii Józefy z Wesslów Sobieskiej, żony królewicza Konstantego Sobieskiego i ówczesnej właścicielki Pilicy. W 1793 r. z inicjatywy Teodora Wessela, spadkobiercy Marii J. Sobieskiej, wzniesiona została kaplica Michała Archanioła, tzw. Fundatorska (od 1897 r. pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa), ulokowana przy prezbiterium. W 1857 r. założenie uległo częściowemu zniszczeniu na skutek pożaru, w związku z czym w latach 1857-1861 poddane zostało pracom budowalnym i remontowym, polegającym m.in. na odbudowie konstrukcji dachów kościoła i klasztoru, gruntownym remoncie części wnętrz klasztornych, założeniu sklepień kolebkowych w celach zakonnych, jak również budowie na wschód od klasztoru pawilonu ze spiżarniami i biblioteką oraz obiektów gospodarczych na dziedzińcu. W 1864 r., na skutek czynnego zaangażowania zakonników w wydarzenia Powstania Styczniowego, klasztor formalnie uległ kasacie, przy czym przebywający w nim franciszkanie pozostali w Pilicy. W 1899 r. przy nawie kościoła, obok kaplicy Fundatorskiej, wzniesiono nową kaplicę św. Antoniego. W latach 1902-1915 zabudowania klasztorne były użytkowane przez gminę. W 1915 r. franciszkanie powrócili do Pilicy. W 1925 r. w kościele wykonane zostały zachowane do czasów obecnych polichromie. W 1946 r. w kościele klasztornym ustanowiona została par. pw. Najświętszego Imienia Jezus.

Opis

Zespół klasztorny usytuowany jest w granicach Biskupic koło Pilicy, na południowym stoku wzgórza położonego na północno-zachodnich obrzeżach historycznej, przedlokacyjnej osady targowej, powyżej obecnej ulicy Klasztornej. W skład historycznego zespołu wchodzi czteroskrzydłowy klasztor z wewnętrznym wirydarzem oraz przylegający do niego od północy, dominujący nad założeniem kościół, poprzedzony od wschodu zamkniętym placem kościelnym. Założenie otoczone jest wysokim, ceglanym murem z bramą wjazdową oraz bramką wejściową do kościoła. W murze otaczającym plac kościelny, od strony wewnętrznej znajdują się nisze ze współczesnymi stacjami Drogi Krzyżowej. Barokowy kościół pw. Najświętszego Imienia Jezus jest obiektem murowanym z cegły, jednonawowym, wzniesionym na rzucie prostokąta, z węższym, usytuowanym od zachodu prezbiterium na planie zbliżonym do kwadratu oraz prostokątnymi kaplicami od północy, w tym tzw. Fundatorską przy prezbiterium i św. Antoniego przy nawie oraz kwadratową kruchtą od wschodu. Kościół charakteryzuje się zwartą, prostopadłościenną, smukłą, bezwieżową bryłą, krytą wysokim, dwuspadowym dachem zwieńczonym barokową wieżyczką na sygnaturkę. Przylegające od północy do korpusu kościoła niskie, prostopadłościenne kaplice kryte są dachami pulpitowymi, a wschodnia kruchta dachem siodłowym. Trójosiowa fasada, podzielona zdwojonymi pilastrami dźwigającymi przełamane belkowanie z profilowanym gzymsem, zwieńczona jest trójkątnym szczytem flankowanym uproszczonymi spływami. Osie boczne fasady urozmaicone są czterema niszami z posągami świętych. Na osi elewacji znajduje się kruchta wejściowa, ujęta parami pilastrów i zaakcentowana ozdobnym szczytem ze spływami, zwieńczonym trójkątnym frontonem. Pozostałe elewacje ożywione są podziałami ramowymi oraz profilowanym gzymsem wieńczącym. Wnętrze kościoła składa się z niewielkiej, trójprzęsłowej nawy oraz węższego, dwuprzęsłowego prezbiterium, oddzielonych tęczą o łuku pełnym, krytych sklepieniami kolebkowymi z lunetami, na gurtach. Ściany obu wnętrz urozmaicono symetrycznie rozmieszczonymi, zwielokrotnionymi pilastrami dźwigającymi profilowany gzyms. W ścianie północnej w osiach pomiędzy pilastrami znajdują się arkadowe otwory prowadzące do kaplic. We wschodniej części nawy znajduje się chór muzyczny wsparty na trzech arkadach filarowych. Zarówno ściany, jak sklepienia zdobione są polichromiami z lat 20. XX w. o motywach roślinnych, geometrycznych i rodzajowych, a sklepienia w nawie dodatkowo stiukowymi płycinami. Usytuowana przy prezbiterium, dwuprzęsłowa kaplica Fundatorska kryta jest sklepieniem krzyżowym, a gurty sklepienne wsparte są na przyściennych pilastrach. Dostępna z nawy, jednoprzestrzenna kaplica św. Antoniego przekryta jest stropem. Wśród zachowanego w kościele zabytkowego, XVIII-w. wyposażenia w stylu regencji znajduje się m.in. architektoniczny, dwukondygnacyjny ołtarz główny z barokowym krucyfiksem, dwa ołtarze boczne przy ścianie tęczowej, w tym południowy św. Józefa oraz północny św. Franciszka, trzy ołtarze boczne przy ścianie południowej, w tym św. Piotra z Alkantry, św. Małgorzaty z Cortony oraz Matki Boskiej, ponadto ambona i konfesjonały. W kaplicy Fundatorskiej znajduje się ołtarz św. Michała Archanioła, z kolei w kaplicy św. Antoniego ołtarz patrona. Klasztor jest obiektem murowanym z cegły, przylegającym do kościoła od południa, czteroskrzydłowym, oszkarpowanym od południa, rozlokowanym wokół prostokątnego wirydarza, z ryzalitem od południowego zachodu oraz dwiema wtórnymi przybudówkami od wschodu. Poszczególne skrzydła klasztorne są obiektami podpiwniczonymi, jednopiętrowymi, krytymi wysokimi dachami dwuspadowymi, założonymi na rzucie prostokąta. Poszczególne, wieloosiowe, dwukondygnacyjne elewacje budynku klasztornego urozmaicono jedynie profilowanym gzymsem wieńczącym. Narożnik południowo-wschodni oraz południowo-zachodnia partia elewacji wsparta jest masywnymi szkarpami z XVIII w. Ulokowane od frontu wejście do klasztoru poprzedzone jest niewielką, parterową przybudówką przedsionka, krytą daszkiem dwuspadowym, ujętą pilastrami i zwieńczoną ozdobnym, trójkątnym szczytem. Wnętrza w poszczególnych skrzydłach składają się z jednego traktu pomieszczeń skomunikowanych z zabudowanymi krużgankami od strony wirydarza. Część pomieszczeń w przyziemiu, w tym refektarz, zakrystia, kaplica i krużganki, kryta jest sklepieniami kolebkowymi z lunetami, natomiast kuchnia sklepieniem krzyżowym wspartym na filarze. Pozostałe pomieszczenia na parterze oraz cele na piętrze przekryto sklepieniami kolebkowymi. Obecny układ wnętrz klasztornych mniej więcej odpowiada historycznemu. Do najważniejszych pomieszczeń w przyziemiu budynku klasztornego należy refektarz (w narożniku południowo-wschodnim) z kuchnią oraz zakrystia (w północnej części skrzydła zachodniego). Na piętrze rozlokowane są cele zakonne oraz kaplica nowicjacka, natomiast biblioteka klasztorna mieści się na piętrze wtórnie dobudowanego od północno wschodniego skrzydła.

Kościół jest otwarty dla zwiedzających. Zwiedzanie klasztoru możliwe jest jedynie z zewnątrz.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 25.09.2015 r.

Bibliografia

• Gruszczyński F., Kościół i klasztor OO. Reformatów w Pilicy: z okazji 200-lecia poświęcenia Kościoła, Pilica 1946.
• Karta ewidencyjna zabytku architektury. Kościół klasztorny Ojców Reformatów pod wezwaniem Imienia Jezus [w Pilicy], oprac. I. Kontna, 1997, Archiwum NID.
• Karta ewidencyjna zabytku architektury. Klasztor Ojców Reformatów [w Pilicy], oprac. I. Kontna, 1997, Archiwum NID.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. I, woj. krakowskie, z. 12: powiat olkuski, J. Szablowski (red.), Warszawa 1953, s. 26-27.
• Wiśniewski J., Historyczny opis miasta Pilicy, Marjówka 1933, s. 54-62.