Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

teren miasta lokacyjnego - Zabytek.pl

teren miasta lokacyjnego


układ przestrzenny poł. XIV w. Pilica

Adres
Pilica

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. zawierciański, gm. Pilica - miasto

Układ urbanistyczny Pilicy stanowi dobrze zachowany przykład lokowanego w 2.połowie XIV w.

miasta. Miasto wytyczono w dolinie rzeki Pilicy w oparciu o regularną siatkę sznurową z usytuowanym centralnie rynkiem oraz wybiegającymi z niego ulicami w układzie turbinowym, jak również z uwzględnieniem warunków terenowych oraz istniejących szlaków handlowych prowadzących przez usytuowaną od północy osadę przedlokacyjną Biskupice.

Historia

Założenie wytyczonego około połowy XIV w. miasta poprzedziło istnienie średniowiecznego grodziska, tak zwanej Starej Pilicy, ulokowanej na kulminacji wzgórza na wschód od miasta, a następnie osady przedlokacyjnej Biskupice znajdującej się na szlaku handlowym z Małopolski do Wielkopolski. Lokacja należącego ówcześnie do rodu Toporczyków (późniejszych Pileckich), prywatnego miasta Pilica, wynikała m.in. z korzystnego ulokowania na skrzyżowaniu szlaków handlowych i komunikacyjnych z Ziemi Sandomierskiej na Śląsk oraz z Krakowa do Małopolski, a ponadto usytuowania na zapleczu linii obronnej wyznaczonej przez ciąg jurajskich zamków i strażnic. Przebieg istniejącego szlaku handlowego determinował układ wytyczonego miasta w ten sposób, że tak zwany trakt krakowski biegnący kierunku targu w Biskupicach stał się osią przekątną centralnie ulokowanego rynku. Kształt i rozplanowanie miasta wytyczone zostało w oparciu o plan teoretyczny, częściowo dostosowany do zastanej konfiguracji terenu, na osnowie geometrycznej z siatki kwadratów o boku długości 1 sznura (około 48 m), jako miasto otwarte i nieobronne. Analogicznie, jak w przypadku większości zakładanych ówcześnie miast małopolskich i śląskich, w centrum założenia usytuowano rynek. W odmienny dla większości tego typu miast sposób rozwiązano natomiast rozmieszczenie wybiegających z rynku ulic, rozmieszczając je w układzie turbinowym, spotykanym jedynie w kilku małopolskich miastach lokowanych około połowy XIV w. przez Kazimierza Wielkiego, to jest Krościenku nad Dunajcem, Tymbarku, Lanckoronie, Proszowicach i Kłobucku. W najwyższym punkcie ówczesnego miasta, w usytuowanym na zach. od rynku bloku zabudowy wzniesiono orientowany kościół parafialny, stanowiący dominantę wysokościową założenia. Pozostałe bloki przyrynkowe, podzielone na regularne działki z tak zwanymi przejazdami miedzuchowymi, przeznaczone zostały na zabudowę świecką, z kolei zachodnią część rynku zagospodarowano pod ratusz. Pilica w pierwotnych, średniowiecznych granicach i układzie pozostawało nieprzekształcone aż do czasów nowożytnych, to jest momentu przeniesienia do miasta rezydencji nowych właścicieli miasta, rodziny Padniewskich, z pobliskiego Smolenia na początku XVII w., związanego z tym rozwoju przedmieść oraz założenia klasztoru kanoników regularnych na obszarze Biskupic. XIV-wieczne, lokacyjne miasto zostało wówczas włączone w program nowożytnej rezydencji Padniewskich, pełniąc odtąd rolę miasta rezydencjonalnego, nota bene jednego z najwcześniejszych tego typu założeń obok Zamościa, Pińczowa, Książa Wielkiego czy Nowego Wiśnicza. Pomiędzy średniowiecznym układem miasta a rezydencją wytyczone zostało założenie tak zwanego przedmieścia krakowskiego, zamkniętego od południa nowopowstałym zalewem, będącym elementem linii fortyfikacyjnej stworzonej przez kolejnego właściciela miasta, Stanisława Warszyckiego. Ukształtowany do tego czasu układ przestrzenny Pilicy zachował się zasadniczo w niezmienionej postaci, natomiast wymianie na przestrzeni ostatnich wieków uległa zabudowa miasta.

Opis

Czytelne i dobrze zachowane pozostają zasadnicze elementy rozplanowania historycznego miasta, to jest wielkość i kształt centralnie usytuowanego rynku, turbinowy (nieznacznie zmodyfikowany pod kątem zastanych warunków terenowych oraz przedlokacyjnego układu dróg) układ ulic wybiegających z rynku, podział na 4 bloki zabudowy przyrynkowanej wraz z zespołem kościoła parafialnego, jak również powiązanie z przedlokacyjnym układem osady targowej Biskupice (od północy, poprzez ulicę Św. Barbary) i nowożytnym kompleksem pałacowym (od południowego-zachodu). Pierwotna parcelacja bloków przyrynkowych (działki o szerokości około 6,5 m z zabudową szczytową i miedzuchami) uległa zatarciu na skutek wtórnego łączenia działek, rozpoczętego przypuszczalnie po pożarze miasta w XVII w. Nieprzekształcona pozostaje średniowieczna, owalna działka (o powierzchni 4 sznurów kwadratowych) z zespołem orientowanego kościoła parafialnego, usytuowanego na osi przesuniętej równolegle do przekątnej układu miasta.

Historyczna, przeważnie drewniana zabudowa, w tym ratusz, w większości uległa zniszczeniu m.in. wskutek pożaru miasta w 1876 r., w efekcie czego do chwili obecnej ocalały pojedyncze przykłady nowożytnych kamienic z XVII i XVIII w. Duża część zabudowy miasta lokacyjnego to obiekty współczesne, dostosowane jednak do historycznej skali, jednopiętrowe i parterowe, rozmieszczono kalenicowo. Zabudowa wokół rynku oraz przy ulicy Barbary, Markowskiej, Partyzantów i Żarnowieckiej ma charakter zwarty, z nielicznie zachowanymi miedzuchami. W podwórzach działek najczęściej rozlokowane zwarte jedno- i trójskrzydłowe oficyny gospodarcze, rzadziej niska, wolnostojąca zabudowa gospodarcza w otoczeniu niewielkich ogrodów (przede wszystkim w bloku południowo-zachodnim). Najcenniejszym pod względem artystycznym i historycznym obiektem na chronionym obszarze jest zespół kościoła par. św. Jana Chrzciciela z kościołem z XIV w., dzwonnicą z 1 ćw. XIX w. oraz XVIII-w. ogrodzeniem. W południowej części rynku wzniesiono w ostatnich miesiącach w oparciu o odkryte w 2001 r. relikty nowożytnego ratusza pawilon informacji turystycznej, nawiązujący formą do zniszczonego przypuszczalnie w połowie XVII w. obiektu. Realizacja połączona była z częściową wymianą nawierzchni rynku.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 06.08.2015 r.

Bibliografia

  • Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. I, woj. krakowskie, z. 12: Powiat olkuski, J. Szablowski (red.), Warszawa 1953, s. 23-28.
  • Pilica. Studium historyczno-urbanistyczne, oprac. Z. Beiersdorf, J. Zgrzebnicka (PP PKZ - Oddział w Krakowie), Kraków 1972, Archiwum OT NID w Krakowie.
  • Prus Konstanty, Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, Mikołów 1997.