Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kosciół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty - Zabytek.pl

kosciół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty


kościół XIV w. Pilica

Adres
Pilica

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. zawierciański, gm. Pilica - miasto

Jeden z cenniejszych kościołów w skali historycznych ziem północno-zachodnich Małopolski, zarazem najstarsza istniejąca świątynia w Pilicy.

Reprezentatywny przykład niewielkiego, gotyckiego kościoła parafialnego, rozbudowanego w okresie nowożytnym w stylu barokowym, z zachowaną renesansową, centralną kaplicą grobową Padniewskich projektu Kacpra Fodygi oraz renesansowymi nagrobkami ściennymi, w tym m.in. dłuta Jana Marii Padovano.

Historia

Pierwotny kościół parafialny w Pilicy, usytuowany na wzgórzu św. Piotra, na wschód od późniejszego miasta, wzmiankowano po raz pierwszy już w 1325 r. Najstarsze, gotyckie partie zachowanego do czasów obecnych kościoła pochodzą natomiast z przełomu XIV/XV w., to jest okresu lokacji miasta. W 1432 r. z inicjatywy właściciela miasta, Jana Pileckiego, probostwo wyniesione został do godności prepozytury. Począwszy od końca XVI w., to jest momentu przejścia Pilicy na własność rodu Padniewskich, kościół poddawany był stopniowej rozbudowie, w ramach przebudowano nawę kościoła i wzniesiono przylegające do niej kaplice. W 1604 r. ukończona została budowa przylegającej do prezbiterium od południa późnorenesansowej kaplicy grobowej Padniewskich według projektu Kacpra Fodygi. W 1611 r. z inicjatywy właścicieli miasta kościół przemianowano na kolegiatę. W ramach prowadzonych XVII i XVIII prac w kościele wykonano m.in. ocalały do czasów obecnych barokowy wystrój wnętrza nawy. Na początku XVIII w. kolejni właściciele miasta, Warszyccy, ufundowali budowę bądź raczej przebudowę późnogotyckiej kaplicy Matki Boskiej Szkaplerznej i św. Anny, ulokowanej po północnej stronie nawy. W latach 1720-1710 do nawy od południa dobudowano również barokową kaplicę św. Józefa, a w latach 1710-1720 późnobarokową kaplicę Jezusa Miłosiernego od północy. W 1820 r. ukończona została budowa późnobarokowej, wolnostojącej dzwonnicy, usytuowanej na wschód od kościoła. W 1913 r. Adolf Hiroń wykonał obecne polichromie w nawie.

Opis obiektu

Kościół usytuowany jest przy ulicy Partyzantów, w obrębie średniowiecznego układu urbanistycznego Pilicy, na wzgórzu położonym na zachód od rynku. Teren przykościelny otoczony jest okazałym, murowanym ogrodzeniem w obrębie którego, od wschodu mieści się wolnostojąca, murowana, późnobarokowa dzwonnica. Jest to obiekt murowany z kamienia i cegły, orientowany, wzniesiony na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, złożony z prostokątnej nawy, ujętej od północy i południa węższymi, czworobocznymi kaplicami, oraz krótkiego, zamkniętego od wschodu trójbocznie prezbiterium, z przylegającymi od północy i południa przybudówkami na rzucie kwadratów, to jest zakrystią i kaplicą. W zwartej bryle kościoła dominuje krótki korpus nawy kryty dachem dwuspadowym zwieńczonym wieżyczką na sygnaturkę, przesłonięty w dolnych partiach od północy i południa wtórnie dostawionym ciągiem nowożytnych kaplic, krytych wspólnym dachem pulpitowym. Od wschodu do korpusu nawowego przylega do niego znacznie niższe, zamknięte trójbocznie i oszkarpowane prezbiterium, przesłonięte od północy i południa późniejszymi dobudówkami, w tym kaplicą grobową Padniewskich zwieńczoną spłaszczonym hełmem. Północna połać wielobocznego dachu nad prezbiterium przechodzi w pulpitowe przekrycie kaplic. Od zachodu i południa przylegają niewielkie kruchty kryte daszkami siodłowymi. Fasada kościoła składa się z trzech osi, w tym środkowej, odpowiadającej nawie, zaakcentowanej parami pilastrów w wielkim porządku, dźwigającymi trójkątny, przełamany fronton, oraz dwóch bocznych, ujętych narożnymi pilastrami dźwigającymi belkowanie, zwieńczonymi analogicznymi szczytami ożywionymi trójkątnymi frontonami. Analogicznie rozwiązany szczyt, urozmaicony dodatkowo sztukatorską dekoracją roślinną i herbami fundatorów kolegiaty, wieńczy wschodnią elewację zakrystii. Złożony z pilastrów i przełamanego belkowania wystrój architektoniczny bocznych osi fasady zastosowano również w obu elewacjach nawy głównej oraz w elewacji północnej kaplic i zakrystii. Na osi pozbawionej podziałów architektonicznych elewacji południowej umieszczona jest sztukatorska, późnobarokowa dekoracja z herbem biskupa Felicjana Szaniawskiego, a na elewacji kaplicy Padniewskich zegar słoneczny. Wnętrza dwuprzęsłowej nawy i jednoprzęsłowego prezbiterium oddzielone są półkolistą tęczą. Prezbiterium przekryte jest gotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym, z żebrami wspartymi na kroksztynach. W ścianie północnej osadzony jest marmurowy, późnorenesansowy portal prowadzący do zakrystii. Nawa przekryta jest nowożytnym sklepieniem kolebkowym z lunetami, na gurtach. Ściany nawy urozmaicone są parami pilastrów, rozmieszczonymi pomiędzy półkolistymi arkadami, otwartymi do kaplic. W zachodniej części nawy znajduje się drewniana, neobarokowa empora muzyczna wsparta na dwóch kolumnach. Wnętrze późnorenesansowej kaplicy grobowej Padniewskich, zwieńczone kopułą na pendentywach, z latarnią, rozczłonkowane jest pozornymi arkadami obramionymi diamentową rustyką. W kryptach kaplicy znajdują się pochówki członków rodziny Padniewskich. Dwuprzęsłowa gotycka kaplica Matki Boskiej Szkaplerznej i św. Anny, nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym, ozdobiona jest rokokowymi polichromiami o motywach architektonicznych. Barokową kaplicę św. Józefa przekryto sklepieniem kolebkowym z lunetami, zdobionym sztukateriami o motywach kartuszowo-liściastymi z puttami, natomiast w kartuszach i na ścianach umieszczono polichromie ze scenami z życia patrona. Spośród zachowanego wyposażenia kościoła należy wymienić m.in. złocony ołtarz główny z 1. połowy XVII w. z obrazem Matki Bożej Śnieżnej z 1614 r., dwa ołtarze boczne, w tym północny św. Jana Kantego i południowy, barokowy św. Barbary, późnobarokowy ołtarz w kaplicy Jezusa Miłosiernego z późnogotyckim krucyfiksem z XVI w., stiukowy, późnobarokowy ołtarz w kaplicy Padniewskich, XV-w. tabernakulum ścienne, wczesnobarokową ambonę z 1630 r. oraz dwa chóry muzyczny, to jest neobarokowy z 1884 r. w nawie oraz późnobarokowy z kaplicy św. Józefa. Nad wejściem do kaplicy Matki Boskiej Szkaplerznej i św. Anny wisi renesansowy nagrobek Katarzyny Pileckiej z 1555 r. dłuta Jana Padovano, z kolei w kaplicy Padniewskiej późnorenesansowy, dwukondygnacyjny nagrobek Mikołaja i Anny Padniewskich z 1601 r., a na ścianie tęczy krucyfiks oraz późnogotyckie posągi Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty.

Zabytek dostępny. Kościół dostępny jest dla zwiedzających bezpośrednio przed i po mszach świętych.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 22.09.2015 r.

Bibliografia

  • Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. I, woj. krakowskie, z. 12: powiat olkuski, J. Szablowski (red.), Warszawa 1953, s. 23-26.
  • Wiśniewski J., Historyczny opis miasta Pilicy, Marjówka 1933, s. 10-29.

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: inna

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_24_BK.97899, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_24_BK.341856