XX w. Świątynię wzniesiono wg proj. znanego architekta berlińskiego – Oskara Siede. Ukształtowanie bryły, detal architektoniczny oraz wyposażenie wnętrza charakteryzuje się wysoką klasą artystyczną.

Historia

Piła położona jest  nad rzeką Gwdą, na terenie starostwa ujskiego. Lokacja miasta nastąpiła zapewne po 1437 r. staraniem tenutariusza ujskiego, wojewody kaliskiego Marcina ze Sławska. Z lat 1449 i 1451 pochodzą pierwsze wzmianki o tutejszym wójcie. Najstarsza wzmianka o mieście pochodzi z r. 1478. W 1513 r. na podstawie przywileju Zygmunta Starego miała miejsce ponowna lokacja miasta na prawie niemieckim. W 1605 r. Piła została przekazana jako oprawa posagowa żonie Zygmunta III Konstancji. Po pożarze w 1626 r. nastąpiła odbudowa i regulacja miasta staraniem królowej Konstancji. Od XVII do pocz. XIX w. Piła była znacznym ośrodkiem tkackim. Po I rozbiorze Polski w 1772 r. miasto znalazło się w zaborze pruskim. Po I wojnie światowej Piła pozostała w granicach Niemiec. W latach 1922-38 mieściła się tu siedziba władz Grenzmark Posen-Westpreussen, a w latach 1922-45 – władz rejencji pilskiej. W wyniku działań wojennych w 1945 r. miasto niemal całkowicie zostało zniszczone.

Powstanie kościoła i parafii w Pile łączy się z lokacją miasta. Parafia po raz pierwszy wspomniana jest w 1451 r. (wzmiankowany pleban Michał). Pierwotny drewniany kościół nosił wezwanie św. Wojciecha, Stanisława i Marcina. Od 1556 r. pozostawał w rękach innowierców. Odzyskany w 1586 r. Pod koniec XVI w. drewniana świątynia była w złym stanie. Budowę nowego kościoła rozpoczęto w 1619 r. z fundacji królowej Konstancji. Nieukończony budynek spłonął w 1626 r. podczas pożaru miasta. W 1628 r. ponownie rozpoczęto budowę murowanego prezbiterium, ukończono ją w 1641 r. Świątynia nosiła wówczas wezwanie NMP i św. Jana Chrzciciela. Po połowie XVII w. dobudowano drewnianą nawę, która w latach 1726-29 zastąpiona została nawą o konstrukcji szkieletowej, wypełnionej otynkowaną cegłą. Po zniszczeniu kościoła w podczas pożaru w 1742 r. zapewne w 3. ćw. XVIII w. odbudowano nawę w konstrukcji murowanej, równocześnie rozpoczęto wznoszenie dolnych kondygnacji wież, nadbudowanych w 1844 r. Od 1745 r. kościół nosił wezwanie św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty.

W końcu XIX w., w związku z rosnącym napięciem pomiędzy katolikami narodowości polskiej i niemieckiej, narodził się pomysł podziału istniejącej parafii i budowy drugiego kościoła katolickiego przeznaczonego dla Niemców. W 1908 r. zdecydowano, że koszty budowy kościoła zostaną pokryte z funduszy zebranych przez gminę katolicką oraz z funduszu Prowincji Poznańskiej. W tym samym roku gmina sprzedała miastu należące do niej tereny. W kwietniu 1910 r. Ministerstwo Robót Publicznych zaakceptowało projekt świątyni wykonany przez berlińskiego architekta Oskara Siede. Budowę rozpoczęto w maju 1912 r., ukończono ją w 1914 r., w roku 1915 i w latach następnych trwały jeszcze prace przy wykończeniu i wyposażeniu świątyni. Prace nadzorował ówczesny proboszcz i kapelan wojskowy – ks. Adalbert Lenz. Kościół został uroczyście poświęcony w dn. 5 grudnia 1915 r. Neobarokowa świątynia początkowo pełniła funkcję kościoła pomocniczego parafii pw. śś. Janów, następnie od 1926 r. – katedry Niezależnej Prałatury Pilskiej.

W 1945 r. podczas walk o Piłę kościół pw. św. Janów został uszkodzony (zniszczenie dachu, wypalenie wnętrza). W latach następnych powstało szereg projektów związanych z ruinami (odbudowa w części lub całości, przeznaczenie na Bibliotekę Miejską, zachowanie ruin jako pomnika wojny). Niestety żaden z tych projektów nie został zrealizowany. W 1975 r. kościół wysadzono w powietrze. W jego miejscu w latach 1977-87 wzniesiony został hotel „Rodło”.

Od 1946 r. funkcję kościoła parafialnego pełni kościół pw. Św. Rodziny. Placówka duszpasterska powierzona została Zgromadzeniu Salezjańskiemu. W latach 1952-57 sklepienia kościoła ozdobiono malowidłami wykonanymi przez Jana Kota i Teodora Szukałę. Kościół był wielokrotnie remontowany, m. in. w 1983 r. zmieniono pokrycie dachu, zastępując dachówkę ceramiczną blachą miedzianą. W 2001 r. Biskup Koszalińsko-Kołobrzeski Marian Gołębiewski wydał dekret, w którym stwierdzono iż parafia pw. Św. Rodziny jest kontynuatorką ustanowionej w 1619 r. parafii pw. NMP i śś. Janów w Pile.

Opis

Kościół pw. Św. Rodziny w Pile usytuowany jest w centrum miasta, po zach. stronie rzeki Gwdy, na terenie ograniczonym ulicami Kilińskiego (od wsch.), Sikorskiego (od pn.) i św. Jana Bosco (od zach. i pd.). Budynek jest orientowany. Otacza go zadrzewiony teren ogrodzony parkanem z metalowych krat osadzonych na niskim murku między otynkowanymi słupkami. Od zach. w kierunku kościoła prowadzi spacerowa aleja.

Neobarokowy kościół wzniesiony został na planie krzyża łacińskiego. Budynek składa się z trójnawowego, czteroprzęsłowego korpusu, transeptu oraz jednoprzęsłowego prezbiterium zamkniętego pięciobocznie. Do prezbiterium od pd. przylega prostokątna zakrystia, od pn. – kaplica na planie prostokąta o ściętych narożach. W ostatnim zachodnim przęśle kościoła – para wież na planie zbliżonym do kwadratu. Nawę, ramiona transeptu i prezbiterium nakrywają wysokie dachy dwuspadowe, nad zamknięciem prezbiterium – dach pięciopołaciowy. Znacznie niższe nawy boczne nakryte są dachami pulpitowymi. Nad skrzyżowaniem naw – niewielka wieżyczka na sygnaturkę, kryta baniastym hełmem. Zakrystia nakryta jest dachem trójpołaciowym. Nad kaplicą – kopuła z latarnią. Nad całością dominują wysokie, czterokondygnacyjne wieże, nakryte hełmami zwieńczonymi latarniami.

Kościół jest budynkiem murowanym z cegły. Jego ściany zostały otynkowane, dolne partie ścian oblicowano ciosami kamiennymi. Dachy, hełmy wież oraz kopula kaplicy kryte są blachą miedzianą. Nawę nakrywa sklepienie kolebkowe (kolebka o przekroju koszowym) na gurtach, z płytkimi lunetami, nad ramionami transeptu i prezbiterium – sklepienia kolebkowe (kolebki o przekroju półkolistym). Nad skrzyżowaniem naw sklepienie żaglaste. Nawy boczne nakryto sklepieniami krzyżowymi.

Elewacje kościoła podzielone prostymi pilastrami, wieńczą profilowane gzymsy. Okna  o zróżnicowanych kształtach, ujęte opaskami z tynku, nad niektórymi z nich nadokienniki w formie wygiętych odcinków gzymsu. Elewacja frontowa ujęta parą wież, trójosiowa, podzielona profilowanymi gzymsami. Na osi znajduje się prostokątne wejście ujęte parą kamiennych kolumn jońskich, dźwigających przerwany naczółek o wykroju wklęsło-wypukłym, z wolutami. W polu naczółka – dekoracja roślinna i monogram IHS w kartuszowym obramieniu. Ponad wejściem – zamknięte półkoliście okno. Środkową partię najniższej kondygnacji wieńczy segmentowy naczółek w polu którego umieszczono płaskorzeźbione przedstawienie Oka Opatrzności. Wyżej, ponad gzymsem wieńczącym drugą kondygnację – szczyt ujęty wolutowymi spływami, zwieńczony wklęsło-wypukłym naczółkiem. W szczycie znajduje się konchowa wnęka w której umieszczono figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Elewacje wież jednoosiowe, czterokondygnacyjne. W poszczególnych kondygnacjach okna zamknięte półkoliście, prostokątne oraz okrągłe. W bocznych elewacjach wież (od pd. i pn.) znajdują się boczne, półkoliście zamknięte wejścia do kościoła ujęte pilastrami i segmentowymi naczółkami wypełnionymi dekoracją roślinną. Elewacje boczne korpusu trójosiowe. W każdym z przęseł naw bocznych znajduje się para okien zamkniętych łukiem wklęsło-wypukłym, wyżej, ponad dachami naw bocznych widoczne są owalne okna nawy głównej. Elewacje pn. i pd. ramion transeptu jednoosiowe, z dużymi oknami zamkniętymi półkoliście. W elewacjach zach. ramion transeptu – prostokątne wejścia ujęte uszakowymi portalami. W zamknięciu prezbiterium – pięć wysokich okien zamkniętych półkoliście W elewacjach zakrystii od pd. – wejście w profilowanym obramieniu zamknięte segmentowo i prostokątne okno, od wsch. – para analogicznych okien. W kaplicy od pn. – prostokątne wejście ujęte profilowanym obramieniem, zwieńczone ujętym wolutami kartuszem z monogramem chrystologicznym oraz wygiętym odcinkiem gzymsu, wyżej okrągłe okno w ozdobnym obramieniu, od wsch. – prostokątne zejście do krypty i okno zamknięte półkoliście.

Wnętrze korpusu nawowego podzielono filarowymi, koszowo zamkniętymi arkadami. Filary od strony nawy głównej opięte są parami pilastrów. Prezbiterium oraz ramiona transeptu otwierają się do nawy arkadami zamkniętymi półkoliście. W zachodniej części nawy znajduje się wsparta na parze kolumn empora muzyczna o tralkowej balustradzie. Ściany – z wyjątkiem zach. ściany nawy głównej oraz ścian zamykających transept – zwieńczone są profilowanymi gzymsami. Prezbiterium i ramiona transeptu nakryte są sklepieniami kolebkowymi, nad absydą prezbiterium – sklepienie hemisferyczne, nad skrzyżowaniem naw – sklepienie żaglaste. Nawa gł. nakryta jest spłaszczoną kolebką na gurtach, z lunetami, w nawach bocznych – sklepienia krzyżowe. Sklepienia ozdobione zostały malowidłami w profilowanych obramieniach. Na sklepieniu prezbiterium znajduje się przedstawienie Św. Rodziny, w przęśle skrzyżowania naw – scena Adoracji Trójcy Św. przez świętych oraz wyobrażenia czterech ewangelistów, w ramionach transeptu – Matka Boska Nieustającej Pomocy i Św. Jan Bosco. Na sklepieniu nawy ukazano trzy sceny: W pracowni św. Józefa, Sobotni promyk i Muzykujące anioły.

Neobarokowe wyposażenie wnętrza z okresu budowy kościoła obejmuje m. in. architektoniczny ołtarz główny, dwa ołtarze boczne oraz ambonę i chrzcielnicę. W ołtarzu głównym w konchowej wnęce umieszczono srebrny Krucyfiks. Na ujmującej wnękę wolutowych spływach – dwa adorujące aniołki. W zwieńczeniu ołtarza – monogram IHS w promienistej glorii, podtrzymywany przez parę aniołków. Po obu stronach ołtarza – dwie figury świętych. W ołtarzach bocznych znajdują się rzeźby Najświętszego Serca Pana Jezusa (po stronie pn.) i Matki Boskiej z Dzieciątkiem (po stronie pd.). Ambona ozdobiona została malowanymi wizerunkami czterech ewangelistów, jej baldachim wieńczą figurki aniołków. Na pokrywie chrzcielnicy umieszczono grupę Chrztu w Jordanie. Wypełniające okna prezbiterium witraże wykonane zostały w latach 60. XX w. w pracowni Leonarda Brzezińskiego z Szamotuł.

Kościół dostępny do zwiedzania z zewnątrz i wewnątrz. Bliższe informacje na temat  kościoła oraz godziny Mszy Św. są podane na stronie internetowej parafii: swietarodzina.pila.pl, oraz na stronie internetowej diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej: diecezjakoszalin.pl

opr. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 08-08-2017 r.